Kolegium jezuitów w Pułtusku

Kolegium jezuitów w Pułtusku – kolegium prowadzone przez jezuitów w Pułtusku w latach 1566–1773, jedna z największych uczelni ówczesnej Polski.

Kolegium jezuitów w Pułtusku

kolegium jezuitów
Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Pułtusku wraz z budynkiem kolegium
Państwo	I Rzeczpospolita
Miejscowość	Pułtusk
Data założenia	1566
Data zamknięcia	1773
brak współrzędnych

Założone w 1565 przez biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego, w murowanym budynku z 1555 r. należącym dotąd do szkoły kolegiackiej przy kolegiacie Zwiastowania NMP^[1]. Fundację tę biskup uposażył dobrami Boszewo, Przekory i Szelkowo i przyznał mu dziesięcinę ze wsi Borek, Miedzielisz i Strochowka^[2], w następnych dekadach stan posiadania kolegium zwielokrotnił się dzięki darowiznom^[3].

Pierwsi jezuici przybyli do Pułtuska w 1566 z Braniewa^[4] i w lipcu tego roku rozpoczęto nauczanie w kolegium, początkowo tylko dla najniższych klas (klasa gramatyki), a w 1567 i 1568 uruchomiono nauczanie wyższych klas (kolejno: poetyki i retoryki)^[5] (organizacja nauczania w szkołach jezuickich patrz: Szkolnictwo jezuickie w Polsce). W 1594 powołano seminarium duchowne i rozszerzono nauczanie dla kleryków i świeckich o grekę, filozofię, teologię i matematykę, w rezultacie czego oprócz kształcenia na poziomie szkoły średniej zaczęto prowadzić edukację o charakterze uczelni wyższej^[6]. Przy szkole działał teatr czynny od początku jej działalności wystawiający nie tylko przedstawienia religijne, ale także świeckie, w tym sztuki antyczne^[7]. Szkoła okazał się bardzo popularna^[8] i liczba uczniów szybko przyrastała: 361 w 1573 r., 600 w 1592 r., 800 w 1610 r., by osiągnąć około 900 (w okresie 1696 do 1773)^[9], co spowodowało, że stała się trzecią pod względem liczebności uczniów szkołą ówczesnego Królestwa Polskiego^[10]. Do szkoły przyjmowano chłopców ze stanów szlacheckich i mieszczańskich^[3]. Wzrost liczby uczniów wymagał rozbudowy szkoły. Od 1571 do 1583 dotychczasowy budynek przebudowano i dobudowano do niego trzy skrzydła tworząc czworoboczny gmach wokół dziedzińca. Architektem tej rozbudowy był Massimo Milanesi^[6]. W 1594 wzniesiono w innym miejscu gmach dla klas programu szkoły wyższej^[11][12]. W 1613 i w 1646-1653 prowadzone też spore prace budowlane likwidujące skutki dwóch pożarów^[13], a od 1659 r. do 1677 r. prace remontowe po zniszczeniach dokonanych przez Szwedów w czasie najazdu szwedzkiego^[14][15]. Integralną częścią kolegium była świątynia. Pierwszą ukończono około 1570 r.^[16], na jej miejscu postawiono kolejną na przełomie XVI/XVII w.^[12], a po jej zniszczeniu w pożarze roku 1646 wzniesiono w innym miejscu trzecią, większą, pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, budowaną z przerwami aż do 1702 r.^[17] Po kasacie zakonu i likwidacji kolegium w 1773 r. budynki kompleksu spłonęły w pożarze w roku 1798 i w pierwszej ćwierci XIX w. wybudowano w obrębie dawnego zespołu jezuickiego staraniem benedyktynów – ówczesnych właścicieli kompleksu – nową szkołę, zachowaną do dziś^[18].

Nowo utworzone kolegium skupiało czołowe postacie kontrreformacji w Polsce. Nauczali tu m.in. Jakub Wujek, autor polskiego przekładu Biblii, matematyk Oswald Krüger, Piotr Skarga, Andrzej Bobola, Wojciech Slaski.

Jego absolwentami byli m.in. kardynał Andrzej Batory, bratanek króla Stefana Batorego, poeta i nadworny kaznodzieja Władysława IV Maciej Kazimierz Sarbiewski, poeta Stanisław Grochowski, kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński, Jan Chrzciciel Albertrandi.

W 1773, po kasacie zakonu jezuitów, szkołę przejęła powołana przez Sejm Rozbiorowy Komisja Edukacji Narodowej. Prowadzona przez ex-jezuitów do 1781 była czwartą w skali kraju pod względem liczby uczniów szkołą KEN. Przejęta została później przez benedyktynów.