Kałusz

W roku 1469 król Kazimierz Jagiellończyk ufundował w leżącej w dobrach królewskich wsi Kałusz katolicki kościół parafialny. W 1549 roku na polecenie króla Zygmunta Augusta hetman wielki koronny Mikołaj Sieniawski lokował w tym miejscu miasto. Cztery lata później Zygmunt August za zasługi nadał Kałusz i przyległości hetmanowi Sieniawskiemu i jego potomkom w linii męskiej. Miasto w tym czasie było ośrodkiem wydobycia soli, nawiązuje do tego herb miasta przedstawiający poza literą K i półksiężycem 3 bałwany soli. W 1595 roku liczące około 55 domów miasto złupili Turcy^{[potrzebny przypis]}. Tu też rozegrały się zwycięskie bitwy wojsk polskich: hetmana Jana Sobieskiego z Tatarami Selim Gereja w 1672 i Andrzeja Potockiego z Turkami w 1675 roku. Miasto rozwijało się do roku 1770, gdy wyludniła je zaraza. W 1782 roku miasto zajęli Austriacy.

W 1905 otwarto nowy szpital w Kałuszu^[3].

W II Rzeczypospolitej stolica powiatu w województwie stanisławowskim. W 1914 roku pobudowano w Kałuszu nowoczesną kopalnię eksploatacji soli potasowych i kainitu, która jednak – ze względu na wybuch pierwszej wojny światowej – produkcję rozpoczęła dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1922 roku otwarto siostrzaną kopalnię w Stebniku koło Drohobycza^[4].

II wojna światowa wstrząsnęła życiem mieszkańców Kałusza, wśród których przeważali górnicy, kupcy, rzemieślnicy. Sowieci zajęli miasto 21 września 1939 roku, a w 1940 wywieźli w głąb Rosji polskich mieszkańców miasta. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej miasto przeszło pod okupację niemiecką. W październiku 1941 roku Niemcy dokonali morderstw tysięcy Żydów z Kałusza i okolic, a w kwietniu 1942 roku wywieźli z miejscowego getta pozostałych do obozu w Bełżcu lub przenieśli ich (w sierpniu) do obozu w Stanisławowie. Zaciąg Ukraińców do niemieckiej dywizji SS Galizien organizował w Kałuszu Ukrainiec Izydor Pigulak. 3 listopada 1943 roku Niemcy rozstrzelali w Kałuszu 18 ukraińskich uczniów szkoły handlowej, a 6 maja 1944 roku 42 innych Ukraińców.

W latach 1941-1945 z rąk nacjonalistów ukraińskich z OUN-UPA zginęło 50 Polaków^[5], w tym ks. Jan Ciapała ze zgromadzenia orionistów^[6]. Kałusz został 24 lipca 1944 r. wyzwolony przez 11 Karpacką Dywizję Piechoty AK w ramach Akcji Burza^[7]. W roku 1945 po wytyczeniu nowych granic, polskich mieszkańców Kałusza przymusowo przesiedlono do Polski w jej nowych granicach, w tym wielu do Gryfina^[8].

• zamek^[9] – w 1661 r. odnotowano istnienie niewielkiego zamku otoczonego wałem;
• zamek w Chocinie^[10][11];
• ratusz;
• kościół św. Walentego - murowany, neogotycki, z wieżą, zbudowany w 1841 r. na miejscu dawnego, drewnianego, konsekrowany w 1842 r., rozbudowany w 1912 r., zamknięty w 1945 r., oddany katolikom w 1999 r., wyremontowany przez ks. Krzysztofa Panasowca i parafian, rekonsekrowany w 2008 r.^[12][13] Obraz Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, namalowany przez Stanisława Batowskiego-Kaczora dla świątyni kałuskiej i wywieziony po II wojnie światowej, znajduje się obecnie w kościele pw. Narodzenia NMP w Gryfinie^[14];
• cerkiew Ofiarowania Pańskiego;
• dom kultury;
• cmentarz żydowski^[15].

• 
  Ratusz
• 
  Kościół św. Walentego
• 
  Cerkiew Ofiarowania Pańskiego
• 
  Dom kultury
• 
  Rada miejska

Do 1939 w mieście działał polski klub piłkarski TESP Kałusz. Współcześnie mieści się tu klub FK Kałusz.

• Hryhorij Cehłynski – ukraiński działacz społeczny, pedagog i pisarz, urodzony w Kałuszu
• Wasyl Fedoryszyn – ukraiński zapaśnik w stylu wolnym, urodzony w Kałuszu
• Leopold Hauser – polski prawnik, działacz społeczny, poeta, urodzony w Kałuszu,
• Jurij Izdryk – ukraiński pisarz, poeta, eseista i tłumacz, urodzony w Kałuszu
• Emil Krcha – polski malarz, postimpresjonista, urodzony w Kałuszu,
• Juliusz Majerski – polski malarz, abstrakcjonista, urodzony w Kałuszu,
• Stanisław Podgórski – polski malarz, pejzażysta, urodzony w Kałuszu,
• Ołeh Psyuk – ukraiński raper, członek zespołu Kalush, urodzony w Kałuszu,
• Bolesław Wilhelm Pytel – pułkownik piechoty Wojska Polskiego, urodzony w Kałuszu,
• Bohdan Rubczak – ukraiński poeta i literaturoznawca, urodzony w Kałuszu
• Franciszek Jan Smolka – polski prawnik, działacz społeczny, prezydent parlamentu Austro-Węgier; twórca Kopca Unii Lubelskiej (Lwów), urodził się w Kałuszu w 1810 r.,
• Jonasz Stern – polski malarz, grafik i pedagog, urodzony w Kałuszu,
• Baltazar Szopiński – polski prawnik, kolekcjoner dzieł tatrzańskich, zmarły w Kałuszu.

Na ukraińskiej liście Sprawiedliwych:

• Josyp, Michalina i Jan Dowbenkowie (rodzina polsko-ukraińska)^{[16][17][18][19]}
• Tekla Korba^[20]
• Mykoła, Jewdokija i Andrij Pankowyczowie^{[21][22][23][24]}

Na polskiej liście Sprawiedliwych:

• Zachariasz i Bronisława Płaksejowie oraz Paulina Kisielewska z d. Płaksej (córka)^[25][26]

• Halicz
• Rożniatów
• Iwano-Frankiwsk
• Wojniłów

• Bačka Palanka
• Grand Prairie
• Gorlice, Polska

• СТАРИЙ КАЛУШ.
• Kałusz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 720 .
• Kałusz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 46 .
• Zamek w Kałuszu
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona
• https://sites.google.com/site/karpatiretro/