Janczarzy
Janczarzy (tur. Yeniçeri, dosł. nowe wojsko[1]), także janczarowie – utworzone w XIV wieku[2][3][4] elitarne oddziały regularnej piechoty tureckiej zgrupowane w ramach Korpusu Janczarów (tur. Yeniçeri Ocağı, także pol. ocak[5]) podlegające bezpośrednio sułtanom[6] Imperium Osmańskiego. Członkowie byli przymusowo rekrutowani z chrześcijańskich rodzin i dopiero pod koniec XVI wieku dopuszczono wstępowanie muzułmanów którzy zaczęli stanowić większość Korpusu[7]. Przez cały czas istnienia służyli sułtanom jako ochroniarze tworząc ich prywatną gwardię. Z czasem stali się kluczową jednostką w armii osmańskiej i brali udział we wszystkich kluczowych kampaniach lądowych i na morzu[6]. Rozwiązanie jednostek janczarów nastąpiło po nieudanym i krwawo stłumionym buncie przeciwko reformie wojska w 1826[3].
Historia
Początek Korpusu - XIV wiek
Początki Korpusu Janczarskiego nie są pewne, część źródeł przypisuje utworzenie janczarów sułtanowi Orchanowi około roku 1330[2][3] zaś inne sugerują drugą połowę XIV wieku prawdopodobnie w czasie rządów Murada I[4]. Większość źródeł wskazuje na wpływ w tym procesie derwiszów bektaszyckich[a][2].Na początku XIV wieku liczebność janczarów nie przekraczała 1000 żołnierzy[8]. Pierwszą większą bitwę janczarzy stoczyli w 1386 przeciwko turkom karamanskim niedaleko miasta Konya[9]. W bitwie na Kosowym Polu (1389) brało udział 2000 janczarów[10].
Zwyczaj tworzenia elitarnych oddziałów osobistej ochrony obcego pochodzenia i religii był powszechny wśród muzułmanów[4][11] – przykładem są egipscy mamelucy; zwyczaj porywania dzieci był powszechny szczególnie wśród ghazich. Prawdopodobnie już w XIII wieku w ten sposób tworzono także oddziały w Turcji[11].Prawdopodobnie jednym z głównych powodów dla których utworzony Korpus Janczarów nie składał się z osób tureckiego pochodzenia miało być całkowite uzależnienie ich od sułtana i w wyniku tego uniemożliwienie ich wykorzystania przeciwko sułtanowi przez arystokracje turecką[12].
Rozwój XV-XVI wiek
W wyniku porażki w 1402 w bitwie pod Ankarą w trakcie najazdu Tamerlana oddziały janczarskie zostały prawie kompletnie zniszczone. Sułtan Mehmed II Zdobywca zwiększył żołd liczebność oddziału, ulepszył uzbrojenie oraz zreorganizował całą armię wokół Korpusu Janczarskiego[13]. Za jego rządów janczarzy zaczęli przyjmować na stan uzbrojenia broń palną, przyjęcie tego typu broni było jednym z głównych czynników przez które Korpus stał się kluczową formacją w uzyskiwaniu przewagi militarnej przez Imperium[14]. W 1475 korpus składał się z 6000 członków[8].W XVI wieku liczebność janczarów zwiększyła się do około 40 tysięcy[3].
Słabnięcie Korpusu oraz rozrost liczebny
W 1691 w trakcie wojny z Ligą Święta liczebność Korpusu Janczarów wynosiła 100 tysięcy[b][15].Po porażce w tej wojnie doszło do redukcji liczby janczarów, wkrótce jednak tendencja się odwróciła i w połowie XVIII wieku Korpus Janczarski składał się z co najmniej 113 400 członków[b][13].
Janczarzy odgrywali dużą rolę w konfliktach dynastycznych i brali udział w przewrotach pałacowych, wynosząc sułtanów na tron lub ich z niego obalając[3][16]. Do licznych buntów janczarskich dochodziło w XVII wieku[3].
Przed rozwiązaniem Korpus Janczarów stał się wysokim obciążeniem dla finansów publicznych imperium, tym bardziej że w 1740 szukający dodatkowych wpływów do skarbca sułtan Mahmud I zaczął sprzedawać certyfikaty dla osób niebędących janczarami które upoważniały te osoby do pobierania żołdu janczarskiego, powodując wzrost skorumpowania Korpusu. Korpus zachował swoją wpływową rolę w imperium, jednak słabł militarnie i na początku XVIII wieku stał się nieefektywną formacją wojskową[17].
Rozwiązanie
Na początku XIX wieku janczarzy sprzeciwiali się reformom i obalili z tronu sułtana Selima III próbującego wprowadzić reformy w państwie[18]. W 1826 sprzeciwili się reformie wojskowej na wzór państw zachodnich i w 1826 rozpoczęli bunt , który krwawo stłumił sułtan Mahmud II niszcząc artylerią baraki janczarskie a następnie rozwiązał Korpus[3][19].
Okres | XIV w. | 1389 | 1475 | 1574 | 1597 | 1670 | początek XVIII w. |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Liczebność | <1000[8] | 2000[10] | 6000[8] | 13 600 [17] | 35 000[17] | 39 470[17] | 53 000[17] |
Struktura Korpusu
Struktura oddziałów
Od XV do XVII wieku armia Imperium Osmańskiego składała się z marynarki, sił prowincjonalnych (tur. Eyalet askerleri) oraz z Kapykułów (stałej armii sułtańskiej). Korpus Janczarski wchodził w skład piechoty należącej do Kapykułów, obok nich w składzie piechoty znajdowały się także artyleria z transportem, grenadierzy, nosiwodowie, jednostki szkoleniowe i płatnerze.
Podstawową jednostką organizacyjną była orta (zwana także tur. bölük[c]) których było 196 (195 po rozwiązaniu przez Murada IV należącej do ugrupowania cemaat orty numer 65 uważanej za odpowiedzialną za zabójstwo Osmana II[20][21]). Pojedyncza orta w połowie XV wieku liczyła 50 osób a od XVI około 100. Korpus zasadniczo składał się z trzech ugrupowań:[22]
- Cemaat (pol. zgromadzenie) – składało się z 101 ort, sułtan był oficjalnie członkiem pierwszej orty zwanej ortą 'deveci' ("wielbłądników"), w ramach tego zgrupowania była orta nr 60 którą była gwardia sułtańska[23]
- Bölük[c] (pol. dywizja, tur. aga bölükleri) – 61 lub 62 orty, cześć ort pełniła funkcje strażnicze wobec dowódcy korpusu, chroniąc namiot wielkiego wezyra oraz była strażą bram pałacowych[23], sformowane w trackie panowania Bajazyda II (1481-1512)[24]
- Sekban (pol. treserzy psów) – 33 lub 34 orty, orta numer 33 stacjonowała na wybrzeżu Morza Czarnego i prawdopodobnie strzegła wejścia do Bosforu[23], ugrupowanie to wywodziło się z sułtańskiego kręgu łowieckiego i zostało włączone do janczarów w okolicy lat 1470-80 za czasów Mehmeda II[10]
W składzie korpusu było także zgrupowanie:
- Bostanci (pol. ogrodnicy) – zajmowali się nadzorem nad majątkami sułtana (około 70 majątków), ochroną wybrzeży wokół Stambułu oraz artylerią na terenie pałacu sułtana[25]
Dowództwo
Dowódca Korpusu Janczarskiego (tur. Yeniçeri ağası) zwyczajowo wywodził się z samego korpusu oraz ukończył szkołę pałacową, wybierany zostawał przez sułtana. Od czasu Selima I dowódca korpusu mógł osobiście dowodzić wszystkimi ortami tylko w obecności sułtana, w przeciwnym razie był tylko zastępcą osoby wyznaczonej przez sułtana[25].Dowódca w decyzjach dotyczących Korpusu konsultował się z radą Korpusu (tur. yeniçeri divânı). W skład której wchodził on sam oraz[24][23]:
Zadania Korpusu
Czas pokoju
Część ort miała przydzielone zadania w okolicy stolicy i sułtana. W czasie pokoju część janczarów rozmieszczona była w prowincjonalnych garnizonach (największe to: Bagdad, Bosra, Damaszek, Jerozolima, Aleppo, Kair, Erzurum, Konya, Wan, Chania, Korynt, Saloniki, Belgrad, Sarajewo, Widyń, Budapeszt, Braiła, Bendery, Kaffa, Oczaków i tymczasowo Kamieniec Podolski).
Garnizony w Algieri posiadały swoją własną radę i były bardziej niezależne niż w innych częściach imperium[26]. Niewielkie garnizony janczarskie znajdowały się także w Jemenie, Erytrei i na Półwyspie Arabskim[27].
Dowódca Korpusu Janczarów był także szefem policji w stolicy, janczarzy patrolowali Stambuł i Galatę wraz z członkami korpusu płatnerzy i artylerzystami, w przypadku wojny obowiązek ten przejmował przejmował korpus paziów[27].
Czas wojny
Janczarzy stali się kluczową jednostką w armii osmańskiej i brali udział we wszystkich kluczowych kampaniach lądowych i na morzu[6]. Wśród powodów dla których wzrosło znaczenie oddziałów janczarskich była przystosowanie na stan broni palnej, dyscyplina oddziałów oraz skuteczność w wykonywaniu szturmów na oblężone fortece[28].
W ramach taktyki armii osmańskiej główne zadanie wypełniała kawaleria której zadaniem była próba przełamania szyku przeciwnika. Następnie janczarzy otwierali ogień z broni palnej i rozpoczynali atak bronią białą (zazwyczaj w formacji klinowej). Janczarzy nie prowadzili ostrzału salwami, polegali na umiejętnościach indywidualnych strzelców do celnego wykonania strzału[29].
Od początku XVII wieku każda galera przewoziła 8 janczarów. W Algierze miejscowe oddziały janczarskie brały udział w działaniach na statkach korsarskich (przykładowo pod dowództwem Hayreddina)[30].
Rekrutacja
Od początku swojego istnienia jednostki janczarów rekrutowane były z osób pochodzenia innego niż tureckie. Rekrutacja na szeroką skalę wśród jeńców wojennych do armii tureckiej rozpoczęła się około lat 60 XIV wieku po podboju Tracji, jeden z przekazów wskazuje że wśród pierwszych rekrutów byli schwytani żołnierze bizantyjscy. Z czasem jeśli liczba rekrutów z jeńców wojennych była niewystarczająca, kolejnym źródłem rekrutów były targi niewolników z których kupowano młodych niewolników[31].
W czasie już po powstaniu Korpusu Janczarów w państwie osmańskim wprowadzony został system dewszirme (tur. Devşirme) który polegał na przymusowym rekrutowaniu nowych członków korpusu z chrześcijańskiej ludności imperium. Co 5-7 lat (z czasem coraz częściej) odbywała się branka ogłaszana edyktem sułtana, w czasie której na każde 40 gospodarstw rekrutowano jednego chłopca. Preferowano chłopców w wieku od 14 do 16 lat, zakres wieku brańców wynosił od 7 do 20 lat[32][33][34].
Z systemu wyłączone były rodziny z jednym synem oraz Żydzi. Ogólną zasadą było też wyłączenie z niego wielkich miast i wysp, wskutek tego także większość Greków była z niego wyłączona. Wyłączeniu podlegali także górnicy oraz osoby zamieszkujące przy strategicznych szlakach będąc już obciążeni innymi powinnościami wojskowymi. Wstępnie głównym źródłem jeńców były Bałkany, rekrutów pobierano także z terenów Ukrainy i południowej Rosji (do upadku Chanatu Krymskiego w 1783) a od 1512 system zaczął także rekrutować z rodzin chrześcijańskich z Anatolii[7].
Z czasem ze względu na możliwości kariery członków korpusu wiele rodzin chrześcijańskich i muzułmańskich starało się o wprowadzenie do niego swoich synów także poprzez przekazywanie łapówek. W ramach systemu zrobiono wyjątek zezwalając na rekrutację muzułmanów z Bośni wśród słowiańskich rodzin które przeszły na islam (ci rekruci zazwyczaj przeskakiwali pierwszy etap szkolenia i trafiali bezpośrednio do ort Bostanci). Pod koniec XVI wieku w wyniku powtarzających się braków kadrowych zaczęto zezwalać dołączyć do korpusu muzułmanom[32]. W 1568 zezwolono na włączenie do korpusu wybranym synom emerytowanych janczarów a od 1594 zezwolono na zaciąg wszystkim muzułmańskim ochotnikom. Od połowy XVII wieku zaniechano przymusowej rekrutacji chrześcijańskich chłopców i większość korpusu zaczęła się wywodzić z rodzin muzułmańskich. Spowodowało to, że oddziały te z fanatycznych jednostek wojskowych – całkowicie oddanych władcy - stały się jedną z głównych sił destabilizujących państwo. Wynosili na tron i obalali sułtanów (Patrona Halil)[7][16].
W wyniku najazdu mongolskiego w 1402 system dewszirme nie działał do roku 1438 kiedy został wznowiony przez sułtana Murada II. Dewszirme zostało zarzucone w 1648 roku jednak ostatnie ostatnie europejskie dewszirme odbyło się w 1703 (zakończyło się ono niepowodzeniem)[35].
Szkolenie
Wszyscy nowi rekruci zmuszani byli do przyjęcia islamu. Wychowywano ich w ślepym posłuszeństwie, żelaznej dyscyplinie i fanatyzmie religijnym, tworzyli rodzaj bractwa żołnierskiego[3]. W trakcie szkolenia wielu z nich utrzymywało kontakt ze swoimi rodzinami[36].
Po przybyciu rekrutów do Stambułu wybierano najbardziej inteligentnych i kierowano ich do korpusu paziów (tur. İçoğlanı, słowo to można tłumaczyć również jako 'wewnętrzni chłopcy' albo 'służący'), w znacznej mierze elita imperium w tym urzędników wywodziła się z tego korpusu. Uczęszczali do szkół pałacowych w Bursie, Edirne, Stambule i Galacie. Na zakończenie szkolenia najlepsi z nich trafiali do Mniejszych i Większych Komnat Pałacu Sułtana a resztę przenoszono do oddziałów konnicy armii sułtańskiej[16][37].
Chłopców którzy nie dostali się do korpusu paziów (tur. 'acemi oğlan', 'obcy chłopcy') wysyłano do domów starszych i szanowanych ludzi gdzie przechodzili kolejny etap edukacji skupiony na wychowaniu ich w posłuszeństwie. Początkowo na okres 5-7 lat trafiali do rodzin muzułmańskich gdzie pomagali w roli ucząc się w tym czasie języka, zasad wiary oraz podstawowych umiejętności wojskowych. Niektórzy trafiali do domów paszów i bejów uzyskując tam podstawową edukację. Następnie trafiali do ośrodków szkoleniowych gdy pojawiały się w nich wolne miejsca. Szkolenie trwające przez 6 lat odbywało się pod nadzorem eunuchów i z odseparowaniem od towarzystwa kobiet. Oprócz nauki kunsztu wojennego wykładano także matematykę. Dodatkowo uczniowie pracowali w kuchniach sułtańskich oraz stoczniach. Najlepsi z rekrutów trafiali do ort Bostanci. Część osób kierowano do wyspecjalizowanych ort zajmujących się płatnerstwem, puszkarstwem lub do przewozu artylerii[38].
Po ukończeniu szkolenia rekruci oczekiwali na dołączenie do ort w których pojawiły się wolne wakaty. Rekruci z okazji dołączenia do ort urządzali uroczystą defiladę. Na zakończenie defilady rekrut otrzymywał certyfikat przyjęcia oraz charakterystyczne janczarskie nakrycie głowy. Wieczorem po modlitwie otrzymywał swój płaszcz i od tego momentu był pełnoprawnym janczarem[36].
Ubiór
Charakterystycznym elementem ubioru janczarów była wysoka czapka (tur. börk) z prostą drewanianą łyżką w formie odznaki na czole połączona z opadającą z tyłu falbaną oraz czapka tur. üsküf[3]. Uniformy głównie tworzone były z wełny, płótna do nich wykonywali żydowscy tkacze z Salonik. Kurtki oficerskie obszyte były na rantach futrem[39].
W późnym średniowieczu niektórzy z janczarów nosili pancerz, natomiast janczarzy z oddziałów szturmowych nosili je w kolejnych wiekach[40].
Buty janczarskie wykonany były z czerwonej skóry z wyjątkiem starszych oficerów u których miały one żółty kolor. Szarfy i pasy symbolizowały status janczara. W przypadku członków ort Bostanci miały 9 stopni sygnalizowanych kolorami, najniższe stopnie składały się z szorstkiego płótna (od najniższego niebieski, biały, żółty, mieszanka bieli i niebieskiego), 5 stopień to dobry jedwab, szósty to dobre czarne płótno, zaś 8 i 9 to czerń[39].
Uzbrojenie i wyposażenie
Uzbrojenie janczarów składało się początkowo z łuków oraz krótkich włóczni, tylko niewielka część janczarów w początkowym okresie posiadała miecze. lub puginały. Wśród używanych mieczy można wymienić jatagany, szable tur. kılıç, noże pochodzenia perskiego typu tur. gaddara (podobne do Bowie)[41].
W użytku były buzdygany oraz topory. Wśród broni drzewcowej były gizarmy, glewie z długim zaostrzonym ostrzem i halabardy[42].
Z czasem w skład uzbrojenia doszła broń palna która wyparła łuki, przyczyniły się do tego zwłaszcza odczucia jej działania w czasie wojny na Węgrzech (1440-43). Łuki pozostały prestiżową bronią ceremonialną przez cały czas istnienia korpusu.Używane arkebuzy strzelały pociskami ważącymi od 22 do 80 gram. Z powodu wietrznych warunków Bliskiego Wschodu armia osmańska dłużej niż państwa europejskie używała zamków lontowych i dopiero w XVII wieku zaczęła korzystać z łatwego do oczyszczenia zamku skałkowego. W wyniku trudnych doświadczeń z podboju Krety (1645-69) zaczęto korzystać z pistoletów[43].
Wszelkie ciężkie uzbrojenie w czasie pokoju przechowywane było w arsenałach i dopiero po rozpoczęciu kampanii janczarzy wybierali z nich swoją preferowaną broń[40].
Żołnierze korzystali ze zdobycznej broni oraz importowanej z Europy. Starania Państwa Kościelnego powstrzymania tego procederu nie powiodły się i dostawy zdarzały się nawet z katolickiej Italii. W XVI i XVII wieku głównymi eksporterami była protestancka Anglia i Holandia[40]. W trakcie rządów Sulejmana Wspaniałego (1520-66) zwiększono działanie państwowych fabryk broni palnej[28].
Symbolem janczarów był wspólny dla orty miedziany kocioł (tur. kazan) w którym gotowano posiłki dla żołnierzy które odbierano raz dziennie. Kiedy wnoszono kocioł na apel wszyscy janczarzy stali w milczeniu. Przewrócenie kotła oznaczało bunt a utracenie kotła powodowało utracenie prestiżu u pozostałych janczarów[26].
W XVII i XVIII wieku w Rzeczpospolitej istniały nieliczne chorągwie, które uzbrojeniem i ubiorem były wzorowane na tureckich janczarach (przykładowo Chorągiew janczarska Buławy Wielkiej Koronnej).[3].
Znani janczarzy
- Sokollu Mehmed Pasza
- Sinan
- Yirmisekiz Mehmed Çelebi
- Ulubatlı Hasan
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
- David Nicolle: Janczarzy. Wydawnictwo Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-7889-495-7.
- Gilles Veinstein: On the Ottoman janissaries (fourteenth-nineteenth centuries). W: Erik-Jan Zürcher: Fighting for a Living: A Comparative Study of Military Labour 1500-2000. Amsterdam University Press, 2013, s. 115–134. [dostęp 2024-06-25]. (ang.).
- Janusz Pajewski: Buńczuk i koncerz: Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. ISBN 83-214-0336-0.
- PWN Leksykon: Wojsko, wojna, broń. pod red. Marcina Kamlera. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13506-9.
- Andrzej Michałek: Wyprawy krzyżowe: armie ludów tureckich. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2001. ISBN 83-11-09173-0..