Jan Englert

Urodził się w Warszawie, ale po powstaniu warszawskim wraz z rodziną często zmieniał miejsce zamieszkania; dorastał w Częstochowie, Sosnowcu, Polanicy i Kłodzku, a w 1950 znów zamieszkał w stolicy^[1]. Jest starszym bratem reżysera teatralnego i aktora Macieja Englerta oraz stryjem operatora i scenarzysty filmowego Michała Englerta.

Po ukończeniu nauki w 37. LO im. Jarosława Dąbrowskiego w Warszawie rozpoczął studia na Wydziale Aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie; studiował na jednym roku m.in. Marianem Opanią, Damianem Damięckim, Andrzejem Zaorskim, Ireną Karel, Barbarą Sołtysik i Jolantą Wołłejko^[2].

Po obronie dyplomu w 1964 został aktorem Teatru Polskiego w Warszawie, w którym zadebiutował zastępstwem w roli Groźnego w Balladzie polskiej Drozdowskiego, dwa miesiące później premierowo zagrał starca w Psie ogrodnika Lopego de Vegi^[3]. Po tym, jak w 1966 dyrektorem teatru został Jerzy Kreczmar, zaczął być obsadzany w większych rolach^[4]. Zagrał m.in. Heliogabala w Irydionie Krasińskiego (1966) i Drinkwatera w Nawróceniu kapitana Brassbounda Shawa (1967)^[5].

W 1969 przeszedł do Teatru Współczesnego pod dyrekcją Erwina Axera i zadebiutował w spektaklu Konflikt Saundersa (1969), składającym się ze sztuk Metro i Sąsiedzi, a następnie zagrał m.in.: Ryszarda w Pokoju na godziny Landovskýego (1971), Leona Węgorzewskiego w Matce Witkacego (1970), Banca w Macbetcie Shakespeare’a (1972), Jermołaja Łopachina w Wiśniowym sadzie Czechowa (1976), Michaja Gruję w Największej świętości Drucego (1977; za rolę otrzymał nagrodę podczas Kaliskich Spotkań Teatralnych), Oficera w Grze snów Strindberga i Gustawa w Dziadach kowieńskich Mickiewicza (1978)^[6].

W 1981 odszedł z Teatru Współczesnego i wrócił do Teatru Polskiego, którego dyrektorem został Kazimierz Dejmek. Zagrał m.in.: Piotra M. w Ołtarzu wzniesionym sobie Iredyńskiego (1981), Konrada w Wyzwoleniu Wyspiańskiego (1982), tytułowego bohatera w Vatzlavie Mrożka (1982), Krzysztofa w Obłędzie Krzysztonia (1983), Pana Młodego w Weselu Wyspiańskiego (1984), Nieuda w Letnim dniu Mrożka (1984; za rolę otrzymał nagrodę aktorską pierwszego stopnia na Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu), Gustawa w Ślubach panieńskich Fredry (1984; za rolę otrzymał nagrodę na festiwalu Opolskie Konfrontacje Teatralne w Warszawie), Morisa w Kontrakcie (1986; za rolę otrzymał nagrodę na Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu) i Bartodzieja w Portrecie Mrożka (1987; za rolę otrzymał nagrodę główną na Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu), Chlestakowa w Rewizorze Gogola (1989), Henryka w Ślubie Gombrowicza (1991) i tytułową rolę w Ryszardzie III Shakespeare’a (1993; za rolę otrzymał Nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza oraz Grand Prix podczas Kaliskich Spotkaniach Teatralnych)^[7].

W 1996 odszedł z Teatru Polskiego, jednak występował gościnnie w roli Marka Antoniusza w Juliuszu Cezarze Shakespeare’a (1996; za rolę otrzymał nagrodę na Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku). W 1997 wstąpił do zespołu Teatru Narodowego, który po pożarze teatru stworzył Jerzy Grzegorzewski. Zagrał m.in. gen. Chłopickiego w Nocy listopadowej Wyspiańskiego (1997), rolę tytułową w Króli Lirze Shakespeare’a (1998), Arnolfa w Szkole Żon Molière'a (2000) oraz Łatkę w Dożywociu Fredry (2001), które sam wyreżyserował, Hrabiego Henryka w Nie–Boskiej komedii Krasińskiego (2002).

W 2003 został dyrektorem artystycznym Teatru Narodowego^[8][9]. W tym czasie zagrał m.in. R w Duszyczce (2004) według Różewicza, Tezeusza w Fedrze (2006), Eugeniusza w Tangu (2009) Mrożka, Witolda Gombrowicza w Dowodzie na istnienie drugiego (2014) Wojtyszki, Sira w Garderobianym (2016) Harwooda, Wiktora w Sonacie jesiennej (2020) Bergmana i tytułową rolę w spektaklu Baron Münchhausen dla dorosłych (2022) Wojtyszki^[10]. Pozostając dyrektorem Teatru Narodowego, zagrał Paolo w przedstawieniu Grzegorza Jarzyny T.E.O.R.E.M.A.T. w TR Warszawa (2009)^[11], a za rolę w tej sztuce został uhonorowany Wielką Nagrodą Aktorską w Ogólnopolskim Konkursie na Teatralną Inscenizację Dawnych Dzieł Literatury Europejskiej).

Pracuje również jako reżyser teatralny. W Teatrze Polskim wystawił spektakle: Matka (1984), Bezimienne dzieło (1987), Oni (1989) Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz Kordian Słowackiego (1987). W 1990 wystawił przedstawienie Kochajmy się!... wg Pana Tadeusza Mickiewicza, za które otrzymał nagrodę specjalną podczas Kaliskich Spotkań Teatralnych. W Teatrze Narodowym wystawił m.in. Szkołę żon (2000) i Mizantropa (2022) Molière'a, Dożywocie (2001) i Śluby panieńskie (2007) Fredry oraz Fredraszki na podstawie tekstów Fredry (2014), Księżniczkę na opak wywróconą Calderóna de la Barki (2010), Udrękę życia Levina (2011), Bezimienne dzieło Witkacego (2013), a także Iwanowa (2008) i Trzy siostry (2021) Czechowa. W 2015, z okazji 250. rocznicy powstania Teatru Narodowego, wyreżyserował Kordiana Słowackiego.

Ma w dorobku ponad 150 ról i 35 samodzielnie wyreżyserowanych spektakli dla Teatru Telewizji, w którym zadebiutował w 1964 jako Żołnierz w Kandydzie Voltaire’a. Następnie zagrał m.in. kelnera w Duecie, bezwzględnego aplikanta w Dekrecie i oficera Fiedotika w Trzech siostrach^[12]. W 1968 zagrał większą rolę w TT – Stefana Bielaka w Notesie^[13]. Sukces przyniosła mu rola Stefana Bielaka w Notesie Skowrońskiego (1968). Następnie zagrał m.in. Zbyszka w Moralności Pani Dulskiej Zapolskiej (1970), Stanisława Jończyka w Akcji V Janickiego (1973), tytułowe role w Hamlecie Shakespeare’a (1974) i Don Juanie Molière'a (1974), Michaja Gruję w Największej świętości Druczego (1979), dziennikarza w Weselu Wyspiańskiego (1981), Ksawerego w Dniu jego powrotu Nałkowskiej (1982), Onego w Polowaniu na karaluchy Głowackiego (1992), Przełęckiego w Uciekła mi przepióreczka Żeromskiego (1994), Waśkę Piepieła w Na dnie Gorkiego (1994), rolę tytułową w Życiu Galileusza Brechta (1997), Łukasza w Placu Bohaterów Bernharda (1998), Lorda Astora w Herbatce u Stalina Harwooda (2001), J.C w Lordzie Jimie Conrada (2002), rolę tytułową w Juliuszu Cezarze Shakespeare’a (2006), a także wystąpił w Przygodzie Máraia (2014)^[14]. Dla Teatru Telewizji wyreżyserował spektakle: Irydion (1982) Krasińskiego, Hamlet (1985) Shakespeare’a, Czajka (1986) Czechowa, Kurka Wodna (1993) Witkacego, Kordian (1994) Słowackiego, Iwanowa (1996) Czechowa, Dziady (1997) Mickiewicza, Nauka o barwach (2001) Kubikowskiego, Beatrix Cenci (2001) Słowackiego, Juliusz Cezar (2006) Shakespeare’a (za reżyserię sztuki otrzymał Grand Prix na Festiwalu „Dwa Teatry”), Nikt mnie nie zna (2013; jednoaktówka wystawiona z okazji 50-lecia istnienia Teatru Telewizji^[15]). Przygoda (2014) Máraia, Mąż i żona (2016) i Śluby panieńskie (2017) Fredry, Spiskowcy (2018) wg Josepha Conrada (za reżyserię sztuki otrzymał nagrodę na Festiwalu „Dwa teatry”), Lato (2018) Rittnera i W małym dworku (2019) Witkacego.

Jako aktor filmowy zadebiutował w wieku 13 lat rolą łącznika Zefira w filmie Andrzeja Wajdy Kanał (1956). Jego dorobek ról filmowych to również m.in. Erwin Maliniok w filmach Sól ziemi czarnej (1969) i Perła w koronie (1971) Kazimierza Kutza, szef Andrzeja w filmie Trzeba zabić tę miłość Janusza Morgensterna (1972), Marcin Śniadowski w filmie Jerzego Antczaka Noce i dnie (1975), jezuita Ricardo Leon Heredia w filmie Wyło Radewa Dusze stracone (1975; za rolę otrzymał nagrodę dla najlepszego aktora na międzynarodowym festiwalu filmowym w Warnie), Froelich w filmie Baryton Janusza Zaorskiego (1984), Conrad w filmie Magnat Filipa Bajona (1986), Wiktor Kozłowski w filmie Komedia Małżeńska Romana Załuskiego (1993), Ferdynand Lipski w filmie Juliusza Machulskiego Kiler (1997), Generał w filmie Katyń (2007) i Doktor w filmie Tatarak (2009) Wajdy oraz profesor Wacław Sitkowski w filmie Bogowie Łukasza Palkowskiego (2014)^[16].

Jest współscenarzystą i wykonawcą głównych ról w filmach Wielka wsypa (1992) i Szczur (1994) Jana Łomnickiego.

Popularność przyniosły mu również w role serialach: Kolumbowie (1971), Polskie drogi (1976), Lalka (1977) i Dom (1980)^[17]. W 1971 otrzymał od redakcji „Expressu Wieczornego” statuetkę Złotej Maski dla najpopularniejszego aktora^[18]. Za rolę w filmie Michała Kwiecińskiego Miłość jest wszystkim był nominowany do antynagrody Węża w kategorii występ poniżej godności^[19].

Pod koniec lat 70. był członkiem prezydium Związku Zawodowego Aktorów Polskich w Centralnej Radzie Związków Zawodowych, następnie został przewodniczącym warszawskiego oddziału SPATiF-u, a na początku lat 80. objął stanowisko wicepresesa ZASP^[20].

Od 1981 jest wykładowcą Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, w której pełnił funkcję dziekana Wydziału Aktorskiego (1981–1987) i rektora (1987–1993, 1996–2002)^[21][22]. W 1989 otrzymał tytuł profesora Akademii. Za jego kadencji rektorskiej odbudowano Teatr Collegium Nobilium i powołano Międzynarodowy Festiwal Szkół Teatralnych. W latach 1992–1993 był również członkiem Rady ds. Kultury przy Prezydencie RP. W 2001 otrzymał tytuł honorowego profesora Rosyjskiej Akademii Sztuki Teatralnej w Moskwie.

W 2019 otrzymał doktorat honoris causa Państwowej Akademii Sztuki Teatralnej i Filmowej w Sofii oraz odebrał Plakietę Honorową „Świętych Cyryla i Metodego” z rąk prezydenta Rumena Radewa^[23].

Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1977), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1988), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2001) i Złotym Medalem Zasłużony Kulturze – Gloria Artis (2005). Laureat wielu nagród za całokształt pracy artystycznej: Nagroda Ministra Kultury i Sztuki (1989), Super Wiktor (1999), Nagroda im. Tadeusza-Boya Żeleńskiego (2008), Nagroda im. Cypriana Kamila Norwida (2012), Nagroda Gustaw (2014), Nagroda im. Zygmunta Hübnera (2015), Nagroda Specjalna Miesięcznika „Teatr” (2016), Splendor Splendorów (2017), Złoty Anioł (2017), Wielka Nagroda Festiwalu „Dwa Teatry” (2019), Nagroda Specjalna im. Stefana Treugutta (2019). Zdobywca nagrody „Vox populi” – tytułu mistrza mowy polskiej w 4. Konkursie „Mistrz Mowy Polskiej” (2004).

Dwukrotnie żonaty. Z małżeństwa z Barbarą Sołtysik ma syna Tomasza (ur. 1970) i córki-bliźniaczki: Katarzynę i Małgorzatę (ur. 1973). W 1995 ożenił się z Beatą Ścibakówną, z którą ma córkę Helenę (ur. 2000).

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2001)^[25]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1988)^{[potrzebny przypis]}
• Złoty Krzyż Zasługi (1977)^[26]
• Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005)^[27]
• Odznaka Zasłużony Działacz Kultury (1977)^{[potrzebny przypis]}

• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia za wybitne kreacje aktorskie (1989)^{[potrzebny przypis]}
• Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza – przyznawana przez redakcję miesięcznika „Teatr” – za sezon 1993/1994^{[potrzebny przypis]}
• Super Wiktor (1999)^{[potrzebny przypis]}
• Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego za osiągnięcia aktorskie i reżyserskie oraz konsekwentne budowanie modelu Teatru Narodowego (2008)^{[potrzebny przypis]}
• Nagroda im. Cypriana Kamila Norwida za reżyserię dramatu Udręka życia w Teatrze Narodowym w Warszawie (2012)^{[potrzebny przypis]}
• Nagroda im. Cypriana Kamila Norwida w kategorii: Teatr (2012)^{[potrzebny przypis]}
• Nagroda Gustaw za szczególne zasługi dla środowiska teatralnego (2014)^[28]
• Ikona Polskiego Kina za całokształt twórczości artystycznej przyznana w Kołobrzegu podczas Suspense Film Festival (2018)^[29]
• Nagroda Złotego Hipolita (2019)^[30]

• Jan Englert w bazie IMDb (ang.)
• Jan Englert w bazie Filmweb
• Jan Englert w bazie filmpolski.pl
• Jan Englert, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby). [dostęp 2021-04-09] .
• Jan Englert na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Jan Englert w bazie Akademii Polskiego Filmu
• Jan Englert w bazie Ninateka.pl

• JanJ. Englert JanJ., KamilaK. Drecka KamilaK., Bez oklasków, Wydawnictwo Otwarte, 2021, ISBN 978-83-8135-130-0 .