Józef Heller

Urodził się 3 stycznia 1896 we Lwowie, w rodzinie Samuela, profesora gimnazjum, i Gustawy^[3][4]. Ukończył szkołę podstawową w Tarnopolu. Następnie kształcił się w VI Gimnazjum Klasycznym we Lwowie, gdzie w czerwcu 1914 złożył egzamin maturalny^[5][6]. Od 1912 był członkiem Związku Strzeleckiego^[2]. Po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się w szeregi Legionów Polskich^[3]. Walczył w 5 pułku piechoty. Brał udział w walkach o Lwów i późniejszych starciach z Ukraińcami w Małopolsce Wschodniej, w roku 1920 w wojnie polsko-bolszewickiej^[5], w III powstaniu śląskim. 8 stycznia 1924 został zatwierdzony w stopniu kapitana ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 i 64. lokatą w korpusie oficerów rezerwy sanitarnych, grupa podlekarzy^[7]. Posiadał przydział w rezerwie do 6 batalionu sanitarnego we Lwowie^[8]. W 1922 ukończył rozpoczęte w 1916 studia lekarskie na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza, uzyskując dyplom doktora wszech nauk lekarskich. Pozostał na Uniwersytecie jako asystent prof. Jakuba Parnasa w Katedrze Chemii Lekarskiej, a następnie prof. Zdzisława Steusinga w Zakładzie Higieny. Równocześnie od 1926 prowadził zorganizowaną przez siebie Pracownię Analityczną Ubezpieczalni Społecznej, a od 1936 do wybuchu II wojny światowej filię Państwowego Zakładu Higieny w Krakowie. W 1937 habilitował się pracą „Badania nad przeobrażeniem owadów”, którą przedstawił na Uniwersytecie Stefana Batorego. W 1931 zasiadł w wydziale Małopolskiego Strażackiego Klubu Sportowego „Leopolia”^[9]. Na stopień majora rezerwy został awansowany ze starszeństwem z dniem 19 marca 1939 i 14. lokatą w korpusie oficerów zdrowia, grupa lekarzy^[10].

Po wybuchu II wojny światowej został zmobilizowany do 10 Szpitala Okręgowego w Przemyślu. Po wznowieniu w 1940 przez władze radzieckie działalności Uniwersytetu Lwowskiego otrzymał stanowisko kierownicze w Katedrze Chemii Ogólnej Instytutu Matematycznego. W 1942 przedostał się do Warszawy, gdzie wykładał na konspiracyjnym Uniwersytecie Warszawskim. Po upadku powstania warszawskiego został wywieziony do obozu pracy w Hanowerze, gdzie przebywał do wyzwolenia przez aliantów. Od sierpnia 1945 do 31 stycznia 1946 był komendantem Polskiego Szpitala Wojskowego w Bomlitz, w Niemczech. Należał do grupy założycieli Polskiego Związku Wychodźstwa Przymusowego.

Po powrocie do Polski (7 lutego 1946) został skierowany do Wrocławia, gdzie został wykładowcą w Katedrze Fizjologii Zwierząt Wydziału Przyrodniczego Uniwersytetu, w 1946 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1948 profesora zwyczajnego. Następnie wyjechał do Szczecina, gdzie zorganizował filię Państwowego Zakładu Higieny, po powrocie do Wrocławia kierował tamtejszą filią, a równocześnie pełnił funkcję konsultanta naukowego w Akademii Medycznej w Zabrzu Rokitnicy. W 1951 zamieszkał w Warszawie, gdzie objął stanowisko kierownika Katedry Chemii Fizjologicznej Akademii Medycznej oraz rozpoczął organizację Działu Biochemii Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie. Dwa lata później był założycielem Zakładu Biochemii Polskiej Akademii Nauk, który w 1957 został przekształcony w Instytut Biochemii i Biofizyki, a prof. Józef Heller piastował w nim stanowisko dyrektora. W 1967 przeszedł w stan spoczynku, ale nadal pełnił funkcję przewodniczącego Rady Naukowej.

Przez wiele lat był redaktorem serii biologicznej „Biuletynu Polskiej Akademii Nauk” oraz „Postępów Biochemii”, był twórcą haseł dotyczących biochemii w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN. Pełnił funkcję pierwszego przewodniczącego Komitetu Biochemicznego PAN.

Był żonaty z Antonią z Mokłowskich (1895–1978), z którą miał cztery córki: Janinę Wandę, Zofię, Marię (1928–2008) i Jadwigę (1938–1977)^[11][4].

Zmarł w Warszawie, pochowany na cmentarzu komunalnym Północnym (kwatera W-VII-4-13-5/6)^[11].

• Odkrycie ammoniogenezy we krwi, konstrukcja aparatu Parnasa-Hellera do oznaczania mikroilości amoniaku;
• Odkrycie zjawiska przeobrażenia powolnego i doraźnego na przykładzie zmrocznika wilczomleczka;
• Badanie nad możliwością cyklu pentozowego w przemianie materii prątków Mycobacterium phlei;
• Ustalenie odwrotnie proporcjonalnej zależności zawartości fosforanu nieorganicznego w hemolimfie do wysokości tej przemiany (wspólnie z Antoniną Mokłowską-Heller).

• Polska Akademia Nauk – członek korespondent 1952, członek rzeczywisty 1961;
• Wrocławskie Towarzystwo Naukowe;
• Towarzystwo Przyrodników im. Mikołaja Kopernika;
• Polskie Towarzystwo Fizjologiczne;
• Polskie Towarzystwo Biochemiczne – członek założyciel i członek honorowy;
• Wiceprzewodniczący Międzynarodowej Unii Biochemicznej;
• Międzynarodowy Komitet Standaryzacji w Biologii Człowieka – członek zarządu;
• Niemiecka Akademia Przyrodników Leopoldina (niem. Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina).

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1971)^[12]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Niepodległości (9 listopada 1931)^[13]
• Krzyż Walecznych^[3] (dwukrotnie)^[5]
• Złoty Krzyż Zasługi (1936)^[4]
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (13 stycznia 1955)^[14]
• Odznaka „Za wierną służbę”^[2]
• Odznaka pamiątkowa „Orlęta”^[5]

• Heller Józef. [w:] Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. II.56.7775 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2023-06-19].
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Stanisław Łoza: Czy wiesz kto to jest?. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938.
• Wspomnienie o Profesorze Józefie Hellerze, „Postępy biochemii”, tom 28, nr 4/1982 Polskie Towarzystwo Biochemiczne ISSN 0032-5422.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
• J.Szarkowski, K.Wierzchowski, Professor Józef Heller 1896–1982, Acta Biochim Polonia 1984;31(1):5–8.
• Reprezentanci nauk medycznych, zmarli członkowie AU w Krakowie, PAU, TNW i PAN.