Historia Żydów w Łodzi

Łódź od początku założenia była osadą kościelną. Z powodu niechęci do innowierców odsetek niekatolików był minimalny. Pierwszym Żydem, który osiedlił się w Łodzi w 1772, był Joachim Zelkowicz^[1]. Początkowo żydowscy osadnicy należeli do gminy żydowskiej w Strykowie. W 1782 łódzcy Żydzi zaczęli przynależeć do gminy wyznaniowej w Lutomiersku. W 1793 (według niepełnego spisu ludności wykonanego po włączeniu Łodzi do Prus po II rozbiorze Polski), mieszkało w Łodzi 11 Żydów, choć liczba ta wydaje się zaniżona (np. B. Baranowski, Łódź i okolice na przełomie XVIII i XIX w. (1793–1823), 1988)^[2]. Sekularyzacja dóbr kościelnych w 1798 doprowadziła do wzrostu liczby ludności żydowskiej na tyle, by utworzyli w 1806 własną gminę. Sprowadzili do miasta pierwszego rabina Jehuda Arie z Widawy i w 1809 wybudowali na rogu Rynku pierwszą synagogę. W tym samym roku zakupiono plac pod cmentarz przy ul. Wesołej, na którym pochówki rozpoczęto w 1811. Wcześniej zmarłych chowano na cmentarzu w Lutomiersku.

W 1820, po wpisaniu Łodzi do spisu miast przemysłowych, liczba mieszkańców – w tym liczba ludności żydowskiej – zaczęła gwałtownie wzrastać. W celu zapobieżenia zbyt dużej ekspansji Żydów w Łodzi Józef Zajączek wydał w 1827 dekret określający zasady ich osiedlania w mieście i tworzący żydowskie getto. Obejmowało ono południową stronę Starego Rynku, ulicy Wolborskiej i Podrzecznej aż do rzeki Łódki. Obszar rewiru żydowskiego poszerzono w 1841, włączając do niego cały Rynek Starego Miasta, ulice Wolborską, Podrzeczną i Drewnowską, oraz w 1861, poszerzając go aż do południowej i zachodniej części placu Kościelnego, ulicy Franciszkańskiej i Północnej. Jedynie bogaci Żydzi, ubierający się zgodnie z europejską modą, mogli mieszkać poza gettem. Rewir żydowski zlikwidował w 1862 Aleksander Wielopolski. W 1863 na miejscu starej, drewnianej synagogi wybudowano nową, zwaną mauretańską, która była główną bożnicą gminy żydowskiej. W latach 70. XIX wieku wybudowano pierwszy dom modlitwy poza granicami dawnego rewiru – synagogę nowomiejską. W 1887 otwarto największą łódzką synagogę – tzw. Wielką lub Postępową, w której modlili się głównie fabrykanci pochodzenia żydowskiego, ubierający się po europejsku, często mówiący po polsku. W 1892 otworzono nowy cmentarz, zamykając jednocześnie stary, na którym odbywały się jednak pochówki podczas I wojny światowej, kiedy to nie było dostępu do nowego cmentarza. W latach 90. XIX wieku do Królestwa Polskiego zaczęło przybywać wielu emigrantów z ziem zabranych, tzw. Litwaków. Byli wśród nich rosyjscy Żydzi, którzy różnili się kulturą i językiem od Żydów mieszkających w Łodzi. Stanowili zamkniętą grupę i z tego powodu postanowili wybudować synagogę Wołyńską (ul. Wólczańska 6), którą oddano do użytku w 1904.

Według danych władz miasta z 1821 zdecydowana większość napływających do miasta Żydów była z jego najbliższych okolic, m.in.: Strykowa, Lutomierska, Parzęczewa, Łasku, które były znacznie większe pod względem liczby mieszkańców od Łodzi. Było to wynikiem stworzonych przez władze możliwości inwestycji w branży włókienniczej. Od lat 80. XIX w. przybywający do Łodzi najzamożniejsi Żydzi byli m.in. z Warszawy, Płocka, Kalisza, Przedborza, Gostynina. W 1897 przeprowadzenie pierwszego powszechnego spisu w cesarstwie rosyjskim wykazało odsetek ludności żydowskiej na poziomie 29,4%. W czasie II Rzeczypospolitej odsetek liczby Żydów w Łodzi wynosił ok. 34%, a liczbowo miasto było drugim po stolicy największym skupiskiem ludności żydowskiej i jednym z największych w Europie^[2].

• 
  Synagoga gminna
• 
  Wielka Synagoga
• 
  Wielka Synagoga
• 
  Synagoga Nowomiejska
• 
  Synagoga Wołyńska

Zobacz też: historia getta łódzkiego.

Po wkroczeniu Niemców do Łodzi hitlerowcy od razu rozpoczęli plany utworzenia getta. W nocy z 10 na 11 listopada 1939 podpalili, zdewastowali i zburzyli większość łódzkich synagog. 8 lutego 1940 oficjalnie utworzono Ghetto Litzmannstadt, drugie co do wielkości po warszawskim. Do łódzkiego getta zwożono Żydów z Niemiec, jak i terenów będących pod ich okupacją: Czech, Austrii, Luksemburga, Kraju Warty. Łącznie przez getto przeszło ponad 200 tys. Żydów z Europy Zachodniej. W getcie produkowano odzież, obuwie, meble, wyroby tekstylne i kaletnicze na potrzeby Wehrmachtu i prywatnych firm m.in.: AEG^[3]. W getcie funkcjonowały samorządne władze żydowskie – Starszeństwo Żydowskie z przewodniczącym getta Chaimem Rumkowskim na czele. Pierwsze deportacje z getta do obozów zagłady odbyły się w 1942 – do obozu w Kulmhof an Nehr (Chełmno nad Nerem). Likwidację getta zarządził w maju 1944 Heinrich Himmler – odbyła się ona w dwóch etapach. W pierwszych transportach, od 23 czerwca do 14 lipca 1944, wywieziono około 7 tysięcy Żydów do obozu Kulmhof. Drugim etapem było wywiezienie, w dniach 9–29 sierpnia 1944, 70 tysięcy mieszkańców getta do Auschwitz-Birkenau. Ostatnim transportem (29 sierpnia) odjechał również Chaim Rumkowski. W ten sposób getto łódzkie przestało istnieć, jako ostatnie getto żydowskie na terenach Polski. Pozostało jedynie 810 osób w celu jego uprzątnięcia oraz 600 Żydów, których wywieziono do obozu w Königs Wusterhausen. W okresie istnienia getta zmarło w nim z głodu lub chorób 45 327 osób, które pochowano na cmentarzu żydowskim, na tak zwanym polu gettowym.

• 
  Pole gettowe
• 
  Getto w 1940

Do Łodzi po zakończeniu wojny wróciło około 46 tysięcy Żydów. Po zlikwidowaniu przez władze PRL gmin żydowskich utworzono Kongregację Wyznania Mojżeszowego, która była filią Zarządu Głównego w Warszawie. Po pogromie kieleckim blisko połowa łódzkich Żydów wyjechała z Polski. Pozostała wspólnota żydowska zaczęła odradzać się; zaczął działać teatr, dwie szkoły oraz około 20 gazet i czasopism w językach jidysz, hebrajskim i polskim. W latach 1956–1957 kolejni Żydzi opuścili miasto, przeprowadzając się do Izraela. W 1969, po nagonce antyżydowskiej, znów z Łodzi wyjechały osoby pochodzenia żydowskiego. W latach 70. w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym Żydów zarejestrowanych było tylko 200 osób, jednak z każdym rokiem liczba ta zmniejszała się.

W 1989 do łódzkiej gminy należało 60 osób. W 1997 gmina odzyskała budynki przy ul. Pomorskiej 18 – przedwojennej siedzibie gminy. W 1998 urządzono w jednym z budynków gminnych synagogę, obecnie najczęściej używaną; drugą jest synagoga Reicherów (przy ul. Rewolucji 1905 roku 28). W 2008 otwarto mykwę.

• 
  Synagoga Reicherów
• 
  Wnętrze synagogi Reicherów
• 
  Budynek gminy

• Gmina Wyznaniowa Żydowska w Łodzi
• synagogi w Łodzi
• historia Żydów w Polsce

• Żydzi łódzcy. [w:] Związek byłych łodzian w Izraelu [on-line]. lodz-israel.co.il. [dostęp 2014-01-25].
• Krzysztof Kowalczyński: Łódź przełomu wieków XIX/XX. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2008, s. 15–16, 37–42. ISBN 978-83-61253-28-0.
• Jan Kanty Chrzanowski: Historia Łodzi do 1865 roku. Łódź: Grey Studio, 2013, s. 127. ISBN 978-83-937590-0-2.

• Łódź na portalu Wirtualny Sztetl