Halina Nelken

Urodziła się 20 września 1923 w Krakowie^[1][2]. Pochodziła z patriotycznego, zasymilowanego mieszczaństwa żydowskiego: jej dziadek wziął udział w powstaniu styczniowym, a ojciec należał do Legionów Polskich^[2]. Nelken uczyła się najpierw w gimnazjum im. Adama Mickiewicza, po czym – ze względu na antysemickie niepokoje – w ostatnim roku przeniosła się do prywatnego gimnazjum im. Hugona Kołłątaja^[1]. Należała także do Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”^[2].

20 marca 1941, w wieku 17 lat, wraz z krewnymi trafiła do getta krakowskiego^[2]. Prowadziła pamiętnik, który w 1987 został wydany w formie książki^[3]. Opisywała w nim niezwykle trudne realia życia mieszkańców getta, między innymi brak jedzenia, ciepłej odzieży i leków. 25 października 1941 zanotowała: „[l]eje mi się do butów. Nie mam rękawiczek ani pończoch”^[4]. Zajmowała się różnymi pracami, od opieki nad dziećmi po pracę w fabryce szczotek^[1]. Pisała wiersze o codzienności w getcie; niektóre z nich zostały włączone do wydanego pamiętnika^[5]. Skrajnie trudne warunki pchnęły ją do nieudanej próby samobójczej (została uratowana przez brata)^[1].

Po likwidacji krakowskiego getta wraz z matką i bratową trafiła do obozu w Płaszowie, następnie do Auschwitz-Birkenau i Ravensbrück^[6]. W kolejnych latach była więźniarką obozów w Malechowie i Lipsku^[1]. W obozach koncentracyjnych doświadczyła głodu, szykan i licznych okrucieństw^[7].

22 lutego 1947 została przesłuchana w charakterze świadka przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną w Krakowie w sprawie Luise Danz – zbrodniarki wojennej, z którą zetknęła się w obozie w Płaszowie^[7]. Zeznała między innymi: „Uważam, że jako główna aufseherka była Danz odpowiedzialna za stosunki panujące w obiekcie. A mianowicie: za głód straszliwy, za stosunki zdrowotne (brak mydła), kompletny brak lekarstw, za nieregularne wydawanie obiadów i za szykany, którymi nas dręczyła w barakach. Wszystko to świadczyło o jej nieludzkim charakterze i nienawistnym stosunku do więźniarek”^[7].

Studiowała historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, do 1957 była kustoszką w galerii malarstwa Muzeum Narodowego w Krakowie. Następnie była dyrektorką Muzeum w Gliwicach (1957–1958)^[1]. Opatrzyła wstępem publikację Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne autorstwa Stanisławy Serafińskiej wydaną w 1955 roku przez Wydawnictwo Literackie^[8].

W 1958 przeprowadziła się do Wiednia, gdzie pracowała jako asystentka w Akademii Sztuk Pięknych. Od 1960 aż do śmierci w 2009 mieszkała w Stanach Zjednoczonych, gdzie pracowała w Fogg Museum przy Uniwersytecie Harvarda. W latach 1966–1980 była związana z uniwersytetem w Medford, gdzie wykładała historię sztuki i historię Polski^[1].

Jej zainteresowania naukowe koncentrowały się głównie wokół historii sztuki polskiej oraz motywów żydowskich w sztuce polskiej. W 1986 w Uniwersytecie Brandeisa zorganizowała wystawę judaików, którą później pokazano także w Muzeum Narodowym w Krakowie. Badała również sztukę ludową krajów afrykańskich. W tym celu jako wolontariuszka International Executive Service Corps(inne języki) dwukrotnie wyjeżdżała do Malawi i Zimbabwe^[1].

W 1987 nakładem Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie wydała w Toronto książkę Pamiętnik z getta w Krakowie. Publikacja zawiera wiersze i treść dziennika, który Nelken prowadziła jako nastolatka podczas okupacji w krakowskim getcie^[9][5]. W 1991 opublikowała pracę naukową poświęconą motywom żydowskim w malarstwie polskim, wydaną pod tytułem Images of a Lost World. Jewish Motifs in Polish Painting, 1770–1945 przez Instytut Studiów Polsko-Żydowskich w Oksfordzie^[1][10]. W 1999, nakładem University of Massachusetts Press(inne języki), wydała książkę And Yet, I Am Here!, poświęconą wspomnieniom wojennym^[6].

Muzeum Historyczne Miasta Krakowa przygotowało publikację edukacyjną Śladami nastolatki. Krakowskie getto we wspomnieniach Haliny Nelken^[2]. W 2011 roku Stowarzyszenie Podgorze.pl organizowało w Krakowie spacery edukacyjne po terenie byłego getta krakowskiego, śladami miejsc opisanych w pamiętniku Nelken^[11].

• Śladami nastolatki. Krakowskie getto we wspomnieniach Haliny Nelken, Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2011, ISBN 978-83-7577-097-1 [dostęp 2019-12-03] [zarchiwizowane z adresu 2019-12-03] .