Halina Chmielewska (lekarz)
Halina Chmielewska (ur. 15 lipca 1899 w Cwiglinie[a][b], zm. 14 lutego 1982 w Warszawie) – polska lekarka zasłużona w czasie oblężenia Warszawy w roku 1939, służby medycznej na Starówce w czasie powstania warszawskiego i w obozie w Pruszkowie.
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Zawód, zajęcie | |
Narodowość | |
Alma Mater | |
Odznaczenia | |
![]() ![]() |
Od roku 1944 przez dziesięć lat organizowała służbę zdrowia w powojennym Szczecinie (pełnomocnik PCK na Szczecin od 16 sierpnia 1945)[1][2][3].
Dzieciństwo i młodość
Halina Chmielewska urodziła się 15 lipca 1899 roku w wielodzietnej rodzinie małżonków Chmielewskich – Ludwika i Julii z domu Gutkowskiej. Ojciec był administratorem majątków ziemskich na ziemi mazowieckiej[2].
W czasie I wojny światowej rodzinę ewakuowano do Moskwy. Halinie udało się przedostać do Warszawy po rewolucji bolszewickiej – wstąpiła na utworzony w roku 1915 polskojęzyczny Uniwersytet Warszawski. Studiowała na Wydziale Lekarskim w latach 1919–1924. Szkolenie wojskowe odbyła w Garnizonowym Szpitalu w Grudziądzu (zob. Garnizon Grudziądz)[2].
Po studiach specjalizowała się w dziedzinie pediatrii[c] pod kierunkiem prof. Władysława Szenajcha, pediatry, filozofa medycyny, społecznika i organizatora służby zdrowia, ordynatora Szpitala im. Karola i Marii[d].
Rodzina i praca w przedwojennej Warszawie
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Pa%C5%82ac_Pod_Czterema_Wiatrami_w_Warszawie_w_okresie_mi%C4%99dzywojennym.jpg/180px-Pa%C5%82ac_Pod_Czterema_Wiatrami_w_Warszawie_w_okresie_mi%C4%99dzywojennym.jpg)
W roku 1927 Halina Chmielewska poślubiła doktora filozofii i magistra prawa, Stefana Chmielewskiego (nie byli spokrewnieni)[2]. Ich córka, Maria Barbara urodziła się 20 czerwca 1928 roku[4]. Rodzina mieszkała przy ul. Długiej 42 m. 15[4].
Halina Chmielewska pracowała w kasie chorych oraz jako rejonowy lekarz pediatra na Starym Mieście[2]. Ukończyła kurs obrony przeciwgazowej i przeciwlotniczej zorganizowany dla warszawskich lekarzy w Szpitalu Ujazdowskim[2].
Okres II wojny światowej
Obrona Warszawy
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Warszawa_obrona_1939.png/180px-Warszawa_obrona_1939.png)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Obywatele_Stolicy_Odezwa_genera%C5%82_Czuma_7_wrze%C5%9Bnia_1939.jpg/180px-Obywatele_Stolicy_Odezwa_genera%C5%82_Czuma_7_wrze%C5%9Bnia_1939.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Starzy%C5%84ski_proklamacja_8.09.1939.jpg/180px-Starzy%C5%84ski_proklamacja_8.09.1939.jpg)
Po wybuchu wojny dr[c] Halina Chmielewska została powołana przez Stefana Starzyńskiego – prezydenta miasta i Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy (mianowanego przez gen. Waleriana Czumę) – na stanowisko Szefa Sanitarnego Warszawy Północ[2]. Pracowała z delegatem Starzyńskiego, Cyprianem Odorkiewiczem (później kpt. „Krybar”, zob. Zgrupowanie Krybar). Organizowała i kontrolowała pracę punktów sanitarnych na terenie od Alei Jerozolimskich i linii Wisły do Wawrzyszewa i Powązek. Dostarczała środki opatrunkowe i leki, początkowo jeżdżąc samochodem, a potem tylko motocyklem[2].
Po kapitulacji Warszawy wróciła do domu – do jedenastoletniej córki i ciężko chorego męża w częściowo zburzonym mieszkaniu[e][1][2].
Okupacja
W okresie od kapitulacji Warszawy do wybuchu powstania dr Chmielewska leczyła swoich przedwojennych pacjentów na Starym Mieście. Była rozpoznawalna i ceniona, o czym świadczą np. cytaty z relacji córki, dotyczącej okresu pobytu w Dulagu 121 po upadku powstania[5]:
- „Mamę znało bardzo wielu ludzi z naszej dzielnicy, ponieważ wielu z nich latami leczyła dzieci”.
- „Władowano nas do ogromnej, zupełnie pustej hali [...] Było nas około 20-30 osób znajomych, pacjentów, sanitariuszki z Hotelu Polskiego. Wszyscy ci ludzie trzymali się blisko mamy wiedząc, że jest kobietą energiczną”.
Dr Chmielewska była również związana z ruchem oporu. Uczestniczyła m.in. w organizacji dostaw leków dla potrzeb więźniów na Pawiaku[2], gdzie działała m.in. dr Anna Czuperska[6] – więźniarka „Serbii” i lekarka w okresie od listopada 1940 do sierpnia 1944 (autorka książki Cztery lata ostrego dyżuru)[7].
Powstanie warszawskie
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Warsaw_Uprising_-_Medics_in_Stare_Miasto.jpg/180px-Warsaw_Uprising_-_Medics_in_Stare_Miasto.jpg)
Po wybuchu powstania dr Chmielewska zorganizowała i prowadziła punkty opatrunkowe przy ul. Długiej[f]: we własnym mieszkaniu (Długa 42) oraz w piwnicach byłego Hotelu Polskiego (Długa 29, punkt sanitarno-opatrunkowy w Dywizjonie Motorowym, komendant mjr Dudzik[2]). W Hotelu Polskim miała do pomocy sanitariuszki harcerki, studentkę medycyny i jedną pielęgniarkę. Ranni powstańcy leżeli na ziemi w piwnicy hotelu. Dr Chmielewska decydowała, którzy z rannych potrzebują tylko opatrunków, a którzy powinni być przeniesieni do szpitala dr „Broma”[8] (Miodowa 23/Długa 21) lub do szpitala w Pałacu Raczyńskich przy ul. Długiej 7. Byli przenoszeni na noszach, początkowo ulicami, a po nasileniu ostrzałów – połączonymi piwnicami budynków[1][2][4]. Rannym i personelowi szpitala udzielał wsparcia książę Janusz Radziwiłł[g], który m.in. służył do mszy odprawianych w podziemiu przez kapelana-pallotyna. Uczestnicząc w pogrzebach zmarłych (obok południowej ściany byłego hotelu), dbał o trwałe oznakowanie zwłok, co okazało się bardzo pomocne w czasie ekshumacji w roku 1945[2].
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Bielanska_Powazki.jpg/180px-Bielanska_Powazki.jpg)
31 sierpnia 1944 oddziały AK podjęły próbę przebicia niemieckiego pierścienia wokół oblężonego Starego Miasta, aby oddziały Grupy „Północ” mogły zostać ewakuowane do Śródmieścia. Polskie natarcia nie były zsynchronizowane – zakończyły się niepowodzeniem i ciężkimi stratami[h][9][10].Wieczorem 1 września dr Chmielewska otrzymała rozkaz ewakuacji około 30 lżej rannych kanałami do Śródmieścia. Decyzję o ewakuacji lekko rannych podjął dowódca Starówki, pułkownik „Wachnowski” (Karol Ziemski) wbrew wcześniejszym rozkazom „Montera” (pułkownik Antoni Chruściel)[9].
Podjęta próba dostania się z rannymi do kanałów nie powiodła się (panował chaos). Chmielewska spędziła z rannymi noc na ul. Długiej 25[1].
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg/180px-Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg)
2 września Stare Miasto zostało zajęte przez oddziały niemieckie. Grupę lżej rannych i ich opiekunów przepędzono wraz z ludnością cywilną do Dworca Zachodniego, skąd odchodziły pociągi do obozu przejściowego w Pruszkowie (trasa przemarszu: Hipoteczna – Plac Teatralny – ul. Senatorska – Plac Bankowy – ul. Elektoralna – ul. Chłodna – ul. Wolska – Kościół św. Stanisława – ul. Bema). Przebieg wędrówki przez Warszawę, przejazdu do Pruszkowa oraz pobytu w obozie został upamiętniony w książce Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944 (PIW 1992)[5].
W czasie krótkiej podróży do Pruszkowa Halina Chmielewska była świadkiem udanej ucieczki z pociągu (stojącego na niemal pustej stacji Ursus) harcerki Marysi Draber ps. „Maryś”, sanitariuszki w Hotelu Polskim[11], młodszej siostry Amelii Draber ps. „Mela”. Gdy pociąg wolno ruszał, „Maryś” wysunęła się przez otwarte drzwi wagonu i odeszła spokojnym krokiem, niezauważona przez stojących na peronie kilku Niemców z karabinami[5].
Od 3 września dr H. Chmielewska pracowała w ambulatorium obozowego Bloku 1 w trzyosobowej grupie lekarzy – z dr Felicją Hałacińską (ftyzjatrą ze Lwowa biegle posługującą się językiem niemieckim) i lekarzem niemieckim (oficerem o nazwisku Klenner). Obie lekarki wystawiały fałszywe świadectwa zdrowia, dzięki którym wielu jeńców Dulagu 121 odzyskało wolność (z fałszywego rozpoznania skorzystała m.in. córka dr Chmielewskiej, u której dr Hałacińska „rozpoznała” końcową fazę gruźlicy)[5].
Dr Chmielewską wywiozły do Ożarowa, a stamtąd do Sochaczewa i Chodakowa siostry niepokalanki[1]. W listopadzie 1944 r. wyjechała do Kielc, a w lutym 1945 roku wróciła do Warszawy[1].
Lata powojenne w Szczecinie
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Szczecin_plac_Szarych_Szeregow_dron_%281%29.jpg/180px-Szczecin_plac_Szarych_Szeregow_dron_%281%29.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/PSK1_Pediatria.jpg/180px-PSK1_Pediatria.jpg)
Jako delegatka Polskiego Czerwonego Krzyża dr Chmielewska wraz z pracownikami Państwowego Urzędu Repatriacyjnego uzgadniała w Berlinie warunki powrotu repatriantów z Zachodu przez Szczecin do Polski centralnej. Jako pełnomocnik PCK w powojennym Szczecinie zorganizowała przekazanie grupie pracowników PCK odpowiedniej liczby mieszkań (ul. Noakowskiego 15), uzyskała zgodę tymczasowej administracji na zorganizowanie w centrum miasta przychodni oraz biur PCK (plac Sprzymierzonych, aleja Wojska Polskiego 63 – obecnie adres Zachodniopomorskiego Oddziału Okręgowego PCK[13]).
31 maja 1947 roku uczestniczyła w spotkaniu 43-osobowej grupy założycieli Szczecińskiego Towarzystwa Lekarskiego[14] (zob. historia Polskiego Towarzystwa Lekarskiego).
Doprowadziła do przekazania polskiej służbie zdrowia części zabudowań szpitala przy ul. Unii Lubelskiej – przedwojennego nowoczesnego niemieckiego szpitala wojskowego, użytkowanego po wojnie początkowo przez wojsko sowieckie. Od chwili utworzenia w roku 1948 Akademii Lekarskiej w Szczecinie oddziały szpitalne pełniły funkcje klinik[2][15].
Wielką dumą dr Chmielewskiej była zorganizowana przy ul. Św. Wojciecha Stacja Opieki nad Matką i Dzieckiem[2] (przed wojną Landesfrauenklinik Stettin przy Karkutschstraße)[i].
Przy al. Wojska Polskiego 63 i przy ul. Słowackiego 19[16] prowadziła ambulatorium pediatryczne. Okresowo pracowała jako lekarz w żłobku i przedszkolu w porcie oraz jako ordynator oddziału szkarlatyny i błonicy w szpitalu zakaźnym[2]. Przyjmowała dziennie ponad pięćdziesięcioro dzieci (dodatkowe dwie godziny dziennie poświęcała prywatnej praktyce). Traciła siły (narastająca osteoporoza, ataki astmy oskrzelowej, utrata wzroku), co doprowadziło do podjęcia decyzji o wyjeździe ze Szczecina[2].
Przed wyjazdem zajmowała się przygotowaniami do utworzenia w szpitalu przy Unii Lubelskiej oddziału niemowlęcego, m.in. organizacją kuchni mlecznej, odpowiadającej wysokim standardom PZH (zob. wyniki badań w roku 1999[17]). Stworzyła bazę dla Kliniki Pediatrycznej, której pierwszym kierownikiem został prof. Artur Chwalibogowski[18]. Chmielewska wróciła do Warszawy, gdzie spędziła ostatnie lata życia z córką i wnuczką[2].
Została pochowana w rodzinnym grobie na Cmentarzu Powązkowskim (kwatera 231 rząd 4 miejsce 2)[19].
Upamiętnienie
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Powsta%C5%84cy_warszawscy-lekarze_szczeci%C5%84scy_-_upami%C4%99tnienie_%282%29.jpg/180px-Powsta%C5%84cy_warszawscy-lekarze_szczeci%C5%84scy_-_upami%C4%99tnienie_%282%29.jpg)
1 sierpnia 2011 roku, z okazji 67. rocznicy powstania, w warszawskim Muzeum Niepodległości uhonorowano kobiety powstańców, tworząc ekspozycję „Kobiety w Powstaniu Warszawskim”[21]. Wśród 27 uhonorowanych uczestniczek powstania znalazła się Halina Chmielewska. W oddzielnej gablocie zamieszczono, poza notą biograficzną, kilka dokumentów z różnych okresów jej życia (doktorat, plan walk na ul. Długiej, legitymacja ze Szczecina)[2].
W grudniu 2022 roku przy wejściu do byłej siedziby Okręgowej Izby Lekarskiej przy ul. Curie Skłodowskiej 11 w Szczecinie odsłonięto tablicę pamiątkową POWSTAŃCY WARSZAWSCY – LEKARZE SZCZECIŃSCY z listą osób pełniących służbę medyczną w czasie powstania warszawskiego, którzy po wojnie wykonywali swój zawód w Szczecinie. Listę opracowała Komisja Historyczna Okręgowej Izby Lekarskiej, redagująca cykl artykułów „Lekarze naszego regionu uczestniczący w Powstaniu Warszawskim 1944”, publikowanych w biuletynie „Vox Medici”[20][22].
Odznaczenia
Odznaczona Krzyżem Walecznych za obronę Warszawy oraz pośmiertnie Warszawskim Krzyżem Powstańczym[2].