Góralek skalny

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1766 roku niemiecki botanik i zoolog Peter Simon Pallas nadając mu nazwę Cavia capensis^[1]. Miejsce typowe to Przylądek Dobrej Nadziei, Prowincja Przylądkowa Zachodnia, Południowa Afryka^[1][59][60]. Holotyp nie istnieje^[61]. Jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju góralek^[58] (Procavia)^[60][62].

Tradycyjnie takson ten jest traktowany jako jeden gatunek P. capensis^[63]; jednak niektórzy autorzy uważają, że P. capensis ogranicza się do południowej Afryki i traktują następujące taksony jako odrębne gatunki: P. welwitschii południowo-zachodniej Angoli i Namibii, P. ruficeps z północno-zachodniej Afryki i Sudanu, P. johnstoni z południowo-zachodniej Tanzanii, Malawi, Mozambiku i Zimbabwe oraz P. habessinica z Egiptu, Sudanu, Izraela i Półwyspu Arabskiego^[60]. Ostatnie badania nad zmiennością geograficzną oparte o mtDNA w Południowej Afryce wykazują, że co najmniej w tym co tradycyjnie uważa się za P. capensis istnieją dwa odrębne taksony^[60]. Zachodzi potrzeba przeprowadzenia więcej badań genetycznych dotyczących całego zasięgu C. capensis, co najprawdopodobniej zaowocuje podziałem C. capensis na kilka gatunków^[60]. Ważność wielu podgatunków jest wątpliwa, a niektóre z nich mogą być odrębnymi gatunkami^[60].

Tradycyjnie rozpoznano siedemnaście podgatunków^[60]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Zwierzę to żyje na terenie wielu krajów afrykańskich i azjatyckich. W związku z tym jest różnorako nazywane. Biblia hebrajska nazywa góralka שָּׁפָן szaphan. Europejczycy, niemający kontaktów z krajami Bliskiego Wschodu, szczególnie po podbojach islamskich, nie wiedzieli jak tłumaczyć nazwę tego zwierzęcia z hebrajskiego na języki narodowe, nie wiedzieli, o jakie zwierzę chodzi. Występujące aż cztery razy w Starym Testamencie słowo szaphan było tłumaczone jako jeż (Biblia Wujka), królik (Biblia brzeska), a nawet borsuk. Od fenickiego, zlatynizowanego później i-szphan-im – ziemia góralków – wzięła swą nazwę Hiszpania, łac. Hispania.

Arabowie – zwierzę występuje w Syrii, Libanie, Jordanii, Palestynie i innych krajach arabskich – nazywają góralka ghenam, Palestyńczycy nusnus.

W Południowej Afryce góralek nazywany jest dassie lub rock rabbit. W języku niderlandzkim, którego używali przybywający z Europy osadnicy z okolic Kapsztadu, słowo dassie oznacza borsuka. Również w języku afrykanerskim nazywa się góralka dassie, w suahili pelele lub łibari. Borsuki jednak należą do łasicowatych, zaś góralki do góralkowatych.

Góralek skalny występuje w zależności od podgatunku^[60]:

• P. capensis capensis – góralek przylądkowy^[58] – Południowa Afryka, w tym Lesotho i Eswatini.
• P. capensis bamendae – Kamerun i Republika Środkowoafrykańska.
• P. capensis capillosa – południowa Etiopia.
• P. capensis erlangeri – południowa Somalia.
• P. capensis habessinica – góralek etiopski^[58] – Egipt, północny Sudan, Izrael, Arabia Saudyjska i Jemen.
• P. capensis jacksoni – wschodnia Kenia.
• P. capensis jayakari – Oman.
• P. capensis johnstoni – góralek kenijski^[58] – południowo-zachodnia Tanzania, Malawi, Mozambik i Zimbabwe.
• P. capensis kerstingi – Togo i Benin.
• P. capensis mackinderi – zachodnia Kenia.
• P. capensis matschiei – Demokratyczna Republika Konga i Tanzania.
• P. capensis pallida – północna Somalia.
• P. capensis ruficeps – góralek rudogłowy^[58] – północna i zachodnia Afryka.
• P. capensis scioana – północna Etiopia.
• P. capensis sharica – Czad.
• P. capensis syriaca – góralek syryjski^[58] – Syria, Liban, Jordania i Izrael.
• P. capensis welwitschii – góralek wyżynny^[58] – południowo-zachodnia Angola i Namibia.

Informacje o rozmieszczeniu góralka skalnego są nadal niekompletne; obecny jest również w Erytrei, Nigrze, Nigerii, w południowy i środkowym Sudanie, Sudanie Południowym, Ugandzie, Rwandzie, Burundi, Zambii i wschodniej Botswanie, ale przynależność podgatunkowa tych populacji wciąż wymaga potwierdzenia^[60].

Długość ciała 39–58 cm; masa ciała 1,8–5,4 kg; brak brak dymorfizmu płciowego^[97][62]. Wzór zębowy: I ${\displaystyle {\tfrac {1}{2}}}$ C ${\displaystyle {\tfrac {0}{0}}}$ P ${\displaystyle {\tfrac {4}{3}}}$ M ${\displaystyle {\tfrac {3}{3}}}$ (x2) = 32^[97].

Góralek przylądkowy jest zwierzęciem bardzo szczególnym, przede wszystkim ze względu na budowę anatomiczną swego ciała. Mózg góralka przylądkowego przypomina budową mózg słonia. Jego żołądek ma budowę podobną do budowy żołądka konia. Struktura tylnych kończyn zbliżona jest do struktury tylnych kończyn tapira. Górne siekacze Procavia capensis przypominają siekacze gryzoni, górne uzębienie jako takie jest podobne do górnego uzębienia nosorożca, dolne przypomina uzębienie hipopotama. Kły tego ssaka przypominają kły słonia. Zoologowie porównują ogólną budowę ciała góralka do budowy ciała słonia lub konia. Podobnie jak słonie mają doskonałą pamięć.

Czaszka góralka wyposażona jest w parę długich kłowatych zębów siecznych oraz w zęby trzonowe, które przypominają trzonowce nosorożca. Jego przednie kończyny są stopochodne, tylne zaś palcochodne (jak u psa czy konia). Spody stóp mają szeroką i miękką poduszkę, której wilgotność utrzymywana jest dzięki specjalnej wydostającej się z gruczołów wydzielinie. Samce są nieznacznie większe od samic.

Góralki wydają od dwóch do trzech młodych po 7-miesięcznej ciąży. Młode rodzą się w pełni ukształtowane, z otwartymi oczami i okryte futrem. Przestają być karmione przez matki po dziesięciu tygodniach, przy czym zaczynają się odżywiać jak dorosłe osobniki już po dwóch tygodniach. Góralki osiągają dojrzałość płciową po szesnastu miesiącach. Rozmiary dorosłego osobnika mają w wieku trzech lat. Przeciętnie góralki żyją około 10 lat, w niewoli 7.

Zwierzęta te żyją w hordach, dochodzących do 26 sztuk^[98]. Hordy te składają się z mniejszych stad, które z kolei złożone są z kilku grup rodzinnych. Na czele takiej grupy stoi dorosły samiec. Większość czasu góralki spędzają wypoczywając w grupie lub wygrzewając się na słońcu. Pomaga to im w utrzymaniu regularnej temperatury ciała. Ssaki te nie są w pełni zwierzętami stałocieplnymi^[99].

Na góralka polują lamparty plamiste, likaony pstre, szakale, mangusty, dzienne ptaki drapieżne, pytony oraz człowiek.

Góralek zjada trawy, zioła, młode pędy i owoce. Nie gardzi larwami i insektami. Potrafi przybrać na wadze do 75% w czasie pory suchej^[100].

Góralki jak wszystkie z rodzaju Procavia produkują dużą ilość substancji zwanej hyraceum, która zalega wokół ich siedlisk (mieszanina uryny i odchodów). Robią tak zapewne ze względu na jej właściwości zapachowe, dlatego też surowiec ten był stosowany w perfumerii^[101]. Hyraceum działa jak feromon – funkcja socjalna. Służy również do oznaczania terytorium okupowanego przez hordę. Tysiące lat mieszkańcy Afryki i Bliskiego Wschodu używali hyraceum jako antidotum na epilepsję, konwulsje i problemy hormonalne u kobiet. Wierzono również, iż hyraceum przeciwdziała efektowi prowokowanemu przez jad żmii. Hyraceum nazywano czarnym kamieniem^[102].

• J.E. Gray. Revision of the species of Hyrax, founded on the specimens in the British Museum. „The Annals and Magazine of Natural History”. Fourth series. 1, s. 35–51, 1868. (ang.). 
• O. Thomas. On the species of the Hyracoidea. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1892, s. 50–76, 1892. (ang.). 
• O. Thomas & R.Ch. Wroughton. New mammals from Lake Chad and the Congo, mostly from the collections made during the Alexander-Gosling Expedition. „The Annals and Magazine of Natural History”. Sevent series. 19, s. 520–522, 1907. (ang.). 
• A. Brauer. Weitere neue Procavia — Arten aus dem Kgl. Zoologischen Museum in Berlin. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1913, s. 125–141, 1913. (niem.). 
• A. Brauer. Neue Klipp- und Baumsehliefer aus Sudwest- und Westafrika. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1914, s. 27–39, 1914. (niem.). 
• A. Brauer. Neue Procaviiden. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang, s. 294–303, 1917. (niem.). 
• A. Roberts. Description of some new subspecies of South African mammals. „Annals of the Transvaal Museum”. 19, s. 99–103, 1937. (ang.). 
• E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 1. Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256. (ang.).
• A. Roberts. Descriptions of numerous new subspecies of mammals. „Annals of the Transvaal Museum”. 20, s. 303–328, 1946. (ang.). 
• J. du P. Bothma. Recent Hyracoidea (Mammalia) of southern Africa. „Annals of the Transvaal Museum”. 25 (8), s. 117–152, 1967. (ang.). 
• B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 1–567. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).
• The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca  (ang.).