Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie
Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu[2] (ukr. Цвинтар жертв тоталітаризму, trb. Cwyntar żertw totalitaryzmu) – cmentarz wojskowy w Charkowie, w rejonie kijowskim, na Piatichatkach w miejscu spoczynku części ofiar zbrodni katyńskiej wzniesiony w latach 1999–2000 według projektu Zdzisława Pidka[3][4] i Andrzeja Sołygi[3][4] oraz Wiesława i Jacka Synakiewiczów[4], zbudowany ze środków Państwa Polskiego; głównie funduszy rządowych, przekazanych na konto Rady OPWiM[5], a także społecznych, zebranych przez Rodziny Katyńskie i Polską Fundację Katyńską[6].
Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie 31 stycznia 2007 | |
Poprzednie nazwy | ukrywany przez Związek Sowiecki |
---|---|
Państwo | |
Obwód | |
Miejscowość | |
Typ cmentarza | wojskowy |
Wyznanie | ekumeniczny |
Stan cmentarza | uszkodzony przez cztery rosyjskie rakiety |
Powierzchnia cmentarza | 2,31 ha |
Liczba pochówków | 4 302 Polaków i 2 746 obywateli radzieckich różnych narodowości |
Liczba grobów | 75 grobów masowych |
Data otwarcia | 17 czerwca 2000[1] |
Data ostatniego pochówku | 12 maja 1940 |
Zarządca | Miasto Charków |
Architekt | |
Położenie na mapie obwodu charkowskiego | |
Położenie na mapie Ukrainy | |
50°04′50″N 36°15′46″E/50,080556 36,262778 |
Cmentarz powstał z inicjatywy Federacji Rodzin Katyńskich[7], jako pierwszy z czterech założonych w latach 2000–2012 miejsc pochówku ofiar zbrodni katyńskiej, przy czym pozostałe trzy – w odróżnienia od niego – nazywają się oficjalnie polskimi cmentarzami wojennymi i mieszczą się w Katyniu (4 421 osób, inauguracja 27 lipca 2000), Miednoje (6 300 osób, inauguracja 2 września 2000) i Kijowie-Bykowni (3 435 osób, inauguracja 21 września 2012). Na swój cmentarz czekają jeszcze nieodnalezieni „katyńczycy” z tzw. Białoruskiej Listy Katyńskiej (3 870 osób).
Na cmentarzu spoczywa 4 302[8] oficerów Wojska Polskiego i polskich cywili zamordowanych w 1940 przez NKWD, a także 2 746 radzieckich Litwinów, Niemców, Ukraińców, Rosjan i Żydów zamordowanych przez NKWD w latach 1937–1938 w ramach tzw. wielkiej czystki. Polscy jeńcy wojenni pochowani w tym miejscu byli przewożeni transportem kolejowym[9] od 5 kwietnia do 12 maja 1940 z obozu jenieckiego w Starobielsku[10] do Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie i rozstrzeliwani pojedynczo w piwnicy tegoż gmachu.
Historia
30 lipca 1991 – Federacji Rodzin Katyńskich – złożyła na ręce przewodniczącego Rady OPWiM pismo ze stanowiskiem w sprawie konieczności powstania cmentarzy wojennych i upamiętnienia ofiar Zbrodni Katyńskiej[6]. W tym czasie, po rozpadzie Związku Sowieckiego, 24 sierpnia 1991 proklamowała niepodległość Ukraina. Skomplikowana sytuacja polityczna z jednej strony ułatwiała i przyspieszała, z drugiej zahamował działania katyńskie[6]. W rezultacie polskich starań w kwietniu i czerwcu 1992 zostały podpisane z władzami obwodów smoleńskiego i twerskiego w Federacji Rosyjskiej, a w połowie lipca – także charkowskiego na Ukrainie, umowy intencyjne w sprawie wspólnych działań zmierzających do urządzenia polskich cmentarzy w Katyniu, Miednoje i Charkowie[6].
21 marca 1994 w Warszawie podpisana została między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy umowa o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych[11], stwarzająca podstawy formalne do przeprowadzenia ekshumacji i budowy cmentarza[6].
Decyzją nr 271 z 24 marca 1999 Komitet Wykonawczy Charkowskiej Rady Miejskiej wydzielił 4248 m2 gruntu w VI Kwartale Parku Leśnego Radzie OPWiM oraz udzielił zezwolenia na projektowanie i zbudowanie cmentarza ofiar totalitaryzmu[6]. 31 marca 1999 Budimex S.A. rozpoczął roboty budowlane, a ponadto w 1999 rozstrzygnięto przetarg na elementy rzeźbiarskie, w wyniku którego ich wykonanie, dostawę i montaż Rada OPWiM zleciła konsorcjum Budimex S.A. – Metalodlew S.A.[6].
W inauguracji Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, która odbyła się 17 czerwca 2000[12], udział wzięli m.in. premierzy Polski – Jerzy Buzek oraz Ukrainy – Wiktor Juszczenko, a także delegacja rządowa z ministrem Obrony Narodowej Bronisławem Komorowskim, ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego Michałem K. Ujazdowskim, delegacja Sejmu RP z wicemarszałkiem Stanisławem Zającem, Senatu RP z wicemarszałkiem Andrzejem Chronowskim, przedstawiciele Prezydenta RP – sekretarz stanu Mark Siwiec i Witold Śmidowski, biskup polowy Wojska Polskiego gen. dyw. Sławoj L. Głódz, duchowni różnych wyznań, wyżsi dowódcy wojskowi, polska i ukraińska kompania honorowa, orkiestra WP, przedstawiciele Federacji Rodzin Katyńskich[13], a przede wszystkim najbliżsi żyjący członkowie rodzin zamordowanych.
Zbrodnia katyńska była wymierzona nie tylko w ludzi, ale także w prawdę. Aż do 1990 władze ZSRS zaprzeczały swej odpowiedzialności za mord na obywatelach polskich i kłamliwie obarczały nią Niemców[14]. W latach 1951–1952 została powołana Komisja Kongresu Stanów Zjednoczonych (tzw. Komisji Maddena)[14], która zajmowała się sowieckim mordem na obywatelach polskich z wiosny 1940. Zainteresowanie się Stanów Zjednoczonych tym tematem dowodzi, że jest on ważny nie tylko dla Polski i Polaków. Stanowi część pamięci świata, a zarazem przestrogę dla całej ludzkości[14].
Rok 2000 zamknął zasadniczo 60-letni okres dziejów Sprawy Katyńskiej, zamknął nie do końca, bo wciąż „czekają” na odkrycie ich miejsc pochówku Polacy, zamordowani wiosną 1940 w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi[6].
W 2003 ukazała się książka „Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego”[6] pod redakcją naukową Jędrzeja Tucholskiego i Wandy Krystyny Roman[15], zawierająca listę pochowanych tam ofiar zbrodni katyńskiej wraz z krótkimi biogramami (łącznie 3 812 nazwisk). Jest to wspólne dzieło Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Niezależnego Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, Wojskowego Instytutu Historycznego, Centralnego Archiwum Wojskowego, Muzeum Katyńskiego, Centralnego Archiwum MSW, Wyższej Szkoły Policyjnej w Szczytnie, Federacji Rodzin Katyńskich i Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939”[16].
Układ
Cmentarz założony jest na planie kwadratu. Wejście flankują pylony z wyobrażeniami polskiego orła wojskowego i godła Ukrainy[6]. Po lewej stronie umieszczono symbole czterech religii wyznawanych przez zamordowanych, czyli katolicyzmu, prawosławia, judaizmu i islamu[6]. Większość powierzchni cmentarza zajmują rozrzucone masowe groby oznaczone zgodnie z koncepcją projektantów kurhanami o nieregularnych obrysach wyłożonymi czarną drobną kostką bazaltową[6], która uświadamia liczbę osób, spoczywających w każdej z mogił. Kurhany zwieńczone są żeliwnymi krzyżami łacińskimi na masowych grobach polskich i prawosławnymi na mogiłach ukraińskich.
Obszar cmentarza obiega pętla „Czarnej Drogi”, zaś jego oś wyznacza centralna aleja, spajająca dwie ściany ołtarzowe: polską z krzyżem łacińskim i ukraińską z krzyżem prawosławnym. Po obu stronach alei w jej części polskiej wyłożone są na ziemi żeliwne tabliczki epitafijne[17][18] poświęcone „katyńczykom”. Biegną one wzdłuż całego tego odcinka alei w dziesięciu rzędach do ściany ołtarzowej i ułożone są w porządku alfabetycznym, z literą A w pierwszym, najbardziej zewnętrznym rzędzie po lewej stronie, gdy stać przodem do polskiej płyty ołtarzowej. Każda tabliczka, w miarę dostępności danych, ma wypisane w reliefie wypukłym stopień, imię, nazwisko, datę i miejsce urodzenia, zawód i jednostkę przydziałową w czasie mobilizacji lub aresztowania, rok śmierci „katyńczyka”.
Polska ściana ołtarzowa jest dwuczęściowa. Na jej płaszczyźnie pojawiają się raz jeszcze, tym razem w reliefie wklęsłym, nazwiskami wszystkich charkowskich ofiar zbrodni katyńskiej. Oba skrzydła ściany spaja centralny krzyż. Pod nim, poniżej poziomu terenu wisi dzwon, tak że jego dźwięk jest stłumiony i wydobywa się z głębi, symbolizując mi.in. prawdę niemożliwą do ukrycia nawet pod ziemią. Na powierzchni dzwonu wyryto tekst najstarszego polskiego hymnu, „Bogurodzicy” i nazwę miasta „Charków”[18]. Koncepcja z krzyżem i nisko położonym dzwonem powraca na polskich cmentarzach wojennych w Katyniu i Miednoje. Na cokołach u wejścia do tej części alei wmurowano Order Virtuti Militari i Krzyż Kampanii Wrześniowej[6]. Po drugiej stronie aleję zamyka prawosławny krzyż i ściana ołtarzowa z nazwiskami 2746 zamordowanych obywateli sowieckich różnej narodowości, mieszkających w Ukraińskiej SRR.
Ekshumacje
Budowę cmentarzy poprzedzały ekshumacje prowadzone w latach 90. XX wieku. W wyniku ustaleń zapadłych jesienią 1990 na szczeblu międzypaństwowym (po wizycie ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w Moskwie) Prokuratura Generalna RP uzyskała w rosyjskim śledztwie status prokuratury posiłkowej[19]. Oznaczało to, że polscy prokuratorzy i eksperci będą mogli uczestniczyć w zaplanowanych na lato 1991 pracach ekshumacyjnych. Taka formuła polskiego udziału w rosyjskim śledztwie pociągała jednak za sobą konieczność podporządkowania się narzuconym przez gospodarzy ograniczeniom co do czasu trwania i zakresu prac poszukiwawczo-ekshumacyjnych, zarówno jeśli chodzi o objęty nimi teren, jak i prowadzone czynności[19]. Z tego powodu badania terenowe prowadzone w 1991 w Charkowie i Miednoje (w Katyniu wówczas ekshumacji nie przeprowadzono) miały limitowany zasięg, choć i tak polska ekipa, przy milczącej akceptacji rosyjskich prokuratorów wojskowych, przejęła w nich inicjatywę i merytoryczne kierownictwo, wykraczając niekiedy poza ustalone wcześniej ramy. Z polskiego punktu widzenia najważniejszym celem prac było potwierdzenie, że we wskazanych przez władze rosyjskie miejscach rzeczywiście spoczywają szczątki polskich jeńców[19]. Pierwszym zawodowym archeologiem w Charkowie-Piatichatkach był w 1991 prof. Andrzej Nadolski z Łodzi[20]. Podobnie było w Kijowie-Bykowni, Miednoje oraz Katyniu (gdzie były to drugie ekshumacje, pierwsze, niemieckie w 1943). W Piatichatkach odbywały się one:
- od 25 lipca do 7 sierpnia 1991, pod kierunkiem ówczesnego zastępcy prokuratora generalnego Stefana Śnieżki[21];
- od 3 czerwca do 22 września 1995, pod kierunkiem archeologa i historyka, prof. Andrzeja Koli[19];
- od 27 maja do 14 września 1996, również pod kierunkiem prof. Koli[17].
Ekipa Stefana Śnieżki odkryła cztery masowe groby i ekshumowała z nich ciała 167 Polaków. Znalazła przy nich guziki wojskowe, nieśmiertelniki, naramienniki i odznaczenia, jednak oficerów nie zdołała zidentyfikować. Przebadała również znaleziony w pobliżu dół, w którym funkcjonariusze NKWD zgodnie ze swoją taktyką ukryli w 1940 rzeczy osobiste odebrane ofiarom przed mordem[17].
Te ekshumacje z 1991 dokumentował reżyser Józefa Gębskiego i warszawska Wytwórnia Filmowa Wojska Polskiego „Czołówka”[22]. Efektem pobytu Gębskiego jest ukończony jeszcze w tym samym roku film pt. „Nie zabijaj”, poświęcony tematyce zdobywania informacji o zbrodni katyńskiej w tym okresie[23].
Podczas prac ekipy profesora Kola z lat 1995 i 1996 odkryto 75 grobów masowych (łącznie z tymi czterema odnalezionymi w 1991), przy czym w 15 z nich spoczywały zwłoki Polaków. Ekshumowano z nich szczątki 2145 osób, z których 347 udało się zidentyfikować dzięki znalezionym przy nich przedmiotom i dokumentom[17]. Integralność zwłok okazała się być mocno naruszona m.in. wskutek 130 destrukcyjnych odwiertów przeprowadzonych w latach 70. i 80. XX wieku przez Związek Radziecki w ramach kolejnej próby zacierania śladów.
W 1996 prace polskiej ekipy obejmowały również przebadanie i ekshumację 60 masowych grobów obywateli sowieckich, zawierające ciała 2098 osób.
W ekshumacjach brali udział m.in. bliscy krewni ofiar zbrodni, mianowicie archeolożka Maria Blombergowa, córka zamordowanego w Charkowie rotmistrza Jana Kossowskiego, w 1995 i 1996 doktor medycyny Ewa Gruner-Żarnoch[24], córka zamordowanego w Charkowie lekkoatlety i doktora nauk medycznych, porucznika Julian Grunera, w 1991 (towarzysząc ekipie) duchowny Zdzisław Peszkowski[25], krewny zamordowanego w Katyniu porucznika sanitarnego Romana Peszkowskiego oraz przy ekshumacjach z 1991 Jędrzej Tucholski, syn zamordowanego w Katyniu doktora chemii, porucznika rezerwy Tadeusza Tucholskiego.
Zniszczenia wskutek rosyjskiej agresji na Ukrainę
W trakcie rosyjskiej agresji na Ukrainę – jak podała Polska Agencja Prasowa i Polskie Radio (na podstawie materiału wykonanego przez fotoreportera PAP Andrzeja Lange[26]) - 23 marca 2022[27] na teren cmentarza spadły rosyjskie rakiety. Jedna trafiła w betonowe ogrodzenie, dwie w teren samego cmentarza, a w postument jednego z krzyży wbił się korpus pocisku kasetowego, którego odłamki zniszczyły m.in. cmentarne tabliczki[28].
Galeria
- Brama główna cmentarza.
- Napis przed wejściem na cmentarz.
- Ołtarz główny. Po bokach nazwiska polskich żołnierzy.
- Tabliczki epitafijne na literę W, stan sprzed rosyjskiej agresji.
- Nazwiska polskich żołnierzy na płycie ołtarza.
- Obelisk przed cmentarzem, styczeń 2007.
- Flagi Polski i Ukrainy na cmentarzu, styczeń 2007.
- Tablica pamiątkowa na cmentarzu, styczeń 2007.
- Ołtarz główny z dzwonem, styczeń 2007.
- Dzwon usytuowany na środku dolnej części ołtarza głównego, styczeń 2007.
- Imiona i nazwiska polskich żołnierzy na ołtarzu głównym, styczeń 2007.
- Aleja główna, styczeń 2007.
- Ołtarz główny z bliska, styczeń 2007.
- Las okalający cmentarz, styczeń 2007.
- Order Virtuti Militari na cokole, styczeń 2007.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Jędrzej Tucholski (redaktor): Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. katyn.miejscapamieci.gov.pl. [dostęp 2024-06-14]. ISBN 83-916663-5-2. (pol.)., Warszawa 2003.
Linki zewnętrzne
- Relacja z ekshumacji w Charkowie, Katyniu i Miednoje: Józef Gębski, Studio Filmowe Kronika: Nie Zabijaj (1991) - [Katyń, Miednoje, Charków]. www.youtube.com, 1991. [dostęp 2024-06-14]. (pol. • ang.).
- Wirtualne odwiedziny na wszystkich czterech cmentarzach, w Katyniu, Miednoje, Charkowie i Kijowie-Bykowni: Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego i MKiDN: Cmentarze katyńskie. katynpromemoria.pl. [dostęp 2024-06-14]. (pol. • ang. • ros.).