Koziorożec (ssaki)

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w górach Eurazji od Półwyspu Pirenejskiego po Syberię oraz w Arabii, Egipcie i Etiopii^[17][18][19]. Koza domowa została udomowiona ok. 10 tys. lat temu.

Długość ciała samic 55–164 cm, samców 108–196 cm, długość ogona 6–29 cm, wysokość w kłębie 55–110 cm; masa ciała samic 25–71 kg, samców 45–155 kg^[18][20]. Zwierzęta zaliczane do tego rodzaju charakteryzują się obecnością u samców brody i długich rogów, w różnym stopniu spłaszczonych, uniesionych wysoko ponad głową i odchylonych do tyłu. Broda i rogi występują czasem również u samic, ale są zdecydowanie krótsze niż u samców. Na spodniej stronie ogona występują gruczoły zapachowe. Samice mają jedną parę sutków. Samce nazywane są capami lub kozłami.

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10 wydaniu swojej publikacji dotyczącej systematyki zwierząt^[1]. Linneusz wymienił kilka gatunków – Capra cervicapra Linnaeus, 1758, Capra dorcas Linnaeus, 1758, Capra pygmea Linnaeus, 1758, Capra hircus Linnaeus, 1758, Capra depressa Linnaeus, 1758 (= Capra hircus Linnaeus, 1758), Capra mambrica Linnaeus, 1758 (Capra hircus Linnaeus, 1758), Capra reversa Linnaeus, 1758 (= Capra hircus Linnaeus, 1758), Capra ibex Linnaeus, 1758, Capra ammon Linnaeus, 1758, Capra rupicapra Linnaeus, 1758, Capra grimmia Linnaeus, 1758 i Capra gazella Linnaeus, 1758 – nie wskazując gatunku typowego; w 1837 roku irlandzki zoolog William Ogilby na typ nomenklatoryczny (Linneuszowska tautonimia) wyznaczył Capra hircus Linnaeus, 1758^[21].

• Capra: łac. capra ‘koza’^[22].
• Ibex: łac. ibex ‘jakiś rodzaj kozy’^[23]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Ibex sibiricus Pallas, 1776.
• Hircus: łac. hircus ‘cap, kozioł’^[24]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Capra hircus Linnaeus, 1758.
• Tragus: gr. τραγος tragos ‘kozioł’^[25]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Capra aegagrus Erxleben, 1777.
• Aegoceros (Oegoceros, Aegocerus): gr. αιξ aix, αιγος aigos ‘koza, kozioł’; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’^[26]. Gatunek typowy: Pallas wymienił kilka gatunków – Capra aegagrus Erxleben, 1777, Aegoceros ammon Pallas, 1811 (= Capra caucasica Güldenstädt & Pallas, 1783), Capra hircus Linnaeus, 1758, Capra ibex Linnaeus, 1758, Ovis argali Boddaert, 1785 (= Capra ammon Linnaeus, 1758), Aegoceros ovis Pallas, 1811 (= Ovis aries Linnaeus, 1758) i Aegoceros musimon Pallas, 1811 (= Ovis gmelinii Blyth, 1841) – z których gatunkiem typowym jest Capra hircus Linnaeus, 1758.
• Mamcapraus: modyfikacja zaproponowana przez meksykańskiego przyrodnika Alfonso Luisa Herrerę w 1899 roku polegająca na dodaniu do nazwy rodzaju przedrostka Mam (od Mammalia)^[27].
• Orthaegoceros: gr ορθος orthos ‘prosty’^[28]; αιξ aix, αιγος aigos ‘koza, kozioł’^[29]; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’^[30]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Capra falconeri J.A. Wagner, 1839.
• Eucapra: gr. ευ eu ‘dobry, ładny, typowy’^[31]; rodzaj Capra Linnaeus, 1758. Gatunek typowy: Camerano wymienił kilka gatunków – Capra aegagrus Erxleben, 1777, Capra caucasica Güldenstädt & Pallas, 1783, Capra severtzowi^[e] Menzbier, 1888, Aegoceros (Capra) falconeri J.A. Wagner, 1839 i Ibex sibiricus Pallas, 1776 – z których gatunkiem typowym jest Ibex sibirica Pallas, 1776.
• Euibex: gr. ευ eu ‘dobry, ładny, typowy’^[31]; rodzaj Ibex Pallas, 1776. Gatunek typowy: Camerano wymienił kilka gatunków – Capra ibex Linnaeus, 1758, Capra nubiana F. Cuvier, 1825, Capra pyrenaica Schinz, 1838, Capra hispanica Schimper, 1848 (= Capra pyrenaica Schinz, 1838) i Capra walie Rüppell, 1835 – z których gatunkiem typowym jest Capra ibex Linnaeus, 1758.
• Turus: zlatynizowana, niemiecka nazwa „die Ture” dla koziorożca kaukaskiego^[13]. Gatunek typowy: Hilzheimer nie wskazał gatunku typowego; typ nomenklatoryczny (późniejsze oznaczenie) Capra caucasica Güldenstädt & Pallas, 1783.
• Turocapra: zbitka wyrazowa nazw rodzajów Turus Hilzheimer, 1916 oraz Capra Linnaeus, 1758^[14]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Capra pyrenaica Schinz, 1838.
• Hilzheimeria: Max Hilzheimer (1877–1946), niemiecki zoolog^[15].

Wśród naukowców zajmujących się badaniem relacji pokrewieństwa koziorożców (Caprini) nie ma zgody co do liczby gatunków i podgatunków zaliczanych do rodzaju Capra. Systematyka rodzaju opierała się na podobieństwie cech morfologicznych zwierząt, zwłaszcza w budowie rogów.

W zależności od przyjętych kryteriów badacze zaliczają do Capra od dwóch do dziewięciu gatunków oraz liczne podgatunki. Poniższa klasyfikacja obejmująca współcześnie żyjące gatunki za Illustrated Checklist of the Mammals of the World (2020), Mammals Diversity Database i All the Mammals of the World (2023)^{[32][20][33][17][16]}:

• Capra aegagrus Erxleben, 1777 – koza bezoarowa
• Capra hircus Linnaeus, 1758 – koza domowa – gatunek udomowiony
• Capra falconeri (J.A. Wagner, 1839) – markur śruborogi
• Capra pyrenaica Schinz, 1838 – koziorożec pirenejski
• Capra nubiana F. Cuvier, 1825 – koziorożec nubijski
• Capra walie Rüppell, 1835 – koziorożec abisyński
• Capra ibex Linnaeus, 1758 – koziorożec alpejski
• Capra sibirica (Pallas, 1776) – koziorożec syberyjski
• Capra caucasica Güldenstädt & Pallas, 1783 – koziorożec kaukaski
• Capra cylindricornis (Blyth, 1841) – koziorożec walcorogi

Opisano również gatunki wymarłe:

• Capra baetica Arribas & Garrido, 2008^[34] (Hiszpania; wczesny pliocen).
• Capra bohlini Ozansoy, 1965^[35] (Turcja; fanerozoik).
• Capra camburgensis Toepfer, 1934^[36] (Niemcy; plejstocen).
• Capra carpathorum (Koch, 1891)^[37] (Rumunia; plejstocen).
• Capra dalii Bukhsianidze & Vekua, 2006^[38] (Gruzja; późny pliocen–wczesny plejstocen).
• Capra libanotica Kretzoi, 1942^[39] (Liban; plejstocen).
• Capra primaeva Arambourg, 1979^[40] (Tunezja; późny pliocen).
• Capra wodaramoya Bibi, Vrba & Fack, 2012^[41] (Etiopia; wczesny plejstocen).

Badania materiałów kopalnych sugerują, że w plejstocenie wytworzyły się dwie linie ewolucyjne: jedna prowadząca do C. ibex i druga łącząca C. caucasica, C. cylindricornis i C. pyrenaica. Badania chromosomu Y wskazują na bliskie pokrewieństwo kozy bezoarowej z kozą domową i kozą śruborogą, które tworzą klad. Pozostałe gatunki Capra tworzą drugi klad^[46].

Koza domowa została opisana przez Linneusza w 1758 jako Capra hircus, natomiast koza dzika – przez Erxlebena w 1777 jako Capra aegagrus. Badania wykazały, że koza domowa jest udomowioną formą kozy dzikiej i zgodnie z zasadami nomenklatury zoologicznej powinna być opisywana pod nazwą Capra aegagrus f. hircus^[42]. Ponieważ nazwa C. hircus została już powszechnie zaakceptowana Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej dopuściła w 2003 (BZN Volume 60, Part 1, 31 March 2003 OPINION 2027, Case 3010) stosowanie nazwy Capra hircus dla kozy domowej^[47]. Obecnie w literaturze spotykane są obydwie nazwy C. hircus i C. aegagrus stosowane zamiennie zarówno dla kozy dzikiej jak i domowej.

Wszystkie gatunki Capra mogą się ze sobą krzyżować dając płodne potomstwo.

• T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.). 
• E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).
• Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne : przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13806-8. Brak numerów stron w książce
• Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971. Brak numerów stron w książce
• Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (11 lutego 2009)]. (ang.).