Błąd poznawczy

Wzorce nieracjonalnego postrzegania rzeczywistości nie od razu były nazywane błędami poznawczymi, a od zauważenia i opisania mechanizmu do jego zdefiniowania i wyjaśnienia mijało czasami kilkaset lat. Na przykład filozof John Locke już w XVII wieku zauważył, że letnia woda może wydawać się raz gorąca, a raz zimna, w zależności od tego w jakiej wodzie (zimnej czy gorącej) trzymaliśmy wcześniej rękę^[1]. Dopiero w XX wieku zdefiniowano to jako efekt kontrastu. A o efekcie wyświadczonej przysługi pisali wcześniej m.in. Benjamin Franklin^[2] i Lew Tołstoj^[3].

Za początki naukowego zainteresowania tą tematyką uznaje się lata 50 XX wieku. Jerome S. Bruner i Leo Postman rozpoczęli wówczas badania nad tym, jak potrzeby, motywacja i oczekiwania wpływają na ludzką percepcję. Jak pisze J. Bruner w autobiografii to, co oni uznali za „psychologiczny fenomen” warty dalszych badań, prawie sto lat wcześniej Gustav Theodor Fechner, który również zauważył wpływ różnych czynników na ludzką percepcję, nazwał „błędem badania”" i dążył do wykluczenia go z wyników eksperymentów. Tych dwóch psychologów zapoczątkowało tym samym okres w psychologii zwany „nowym spojrzeniem” (New Look), stawianym w opozycji do dotychczasowego podejścia postulującego badanie procesów percepcji niezależnie od otaczającego świata i osoby, która ten świat spostrzega^[4]. W swoich badaniach zauważyli oni między innymi, że dzieci, którym pokazuje się atrakcyjną zabawkę i tej samej wielkości zwykłe klocki, uważają zabawkę za większą od klocków, ponieważ ma ona dla nich większą wartość. Wartość tej zabawki dodatkowo rosła w sytuacji, gdy nie można było się nią bawić^[a]. W trakcie kilku następnych lat kolejni badacze dokonywali podobnych odkryć: między innymi o tym, że stan organizmu wraz z bodźcami zewnętrznymi wpływał na percepcję określonego bodźca^[5] lub o tym, że myślenie życzeniowe osób badanych wpływało na ich postrzeganie świata^[6].

W latach 60, głównie pod wpływem teorii gier (a zwłaszcza jej założenia o racjonalności wyborów) pojawiły się próby tłumaczenia zauważonych nieracjonalności w myśleniu potocznym. Uznanie zyskała teoria przedstawiająca człowieka jako naiwnego naukowca (naive scientist), który tworzy własne teorie psychologiczne, a następnie sprawdza je w praktyce, choć z różnym skutkiem^[7]. Sugerowano, że zwykły człowiek i naukowiec stosują te same reguły: operują pojęciami statystycznymi, stosują kanony Milla i podejmują racjonalne decyzje przynoszące im maksymalną użyteczność. Rozpowszechniły się ukryte teorie osobowości, których używano do opisu naiwnych reguł wnioskowania o cechach i zachowaniach ludzi na podstawie ograniczonych informacji^[8]. W tym samym czasie Peter Wason prowadził badania nad selektywnością poszukiwanych informacji i nad testem selekcji, które doprowadziły potem do zdefiniowania błędu konfirmacji^[9][10]. Ponieważ wnioski Wasona były sprzeczne z ideą człowieka jako naiwnego naukowca, więc jego badania stały się obiektem zainteresowań dopiero w latach 70.

Formalnymi autorami definicji błędu poznawczego są Daniel Kahneman i Amos Tversky. Zaczęło się od publikacji artykułu, w którym opisali oni między innymi wyniki eksperymentu nazywanego "problemem oddziału położniczego". W badaniu tym studenci dostawali informację, że w dużym szpitalu rodzi się około 60 dzieci dziennie, a w małym około 15 dzieci dziennie. Następnie pytano ich, w którym szpitalu będzie więcej takich dni w roku, w których urodzi się przynajmniej 60% chłopców. Około ¹/₃ studentów uważało, że takich dni będzie więcej w szpitalu większym, kolejna ¹/₃, że w szpitalu mniejszym, a reszta osób twierdziła, że nie będzie różnicy pomiędzy szpitalami^[11]. Ten prosty problem statystyczny zapoczątkował kolejne badania. Rok później, w 1973 r. ci sami autorzy opublikowali kolejne dwa artykuły, pierwszy o podejmowaniu decyzji w warunkach niepewności^[12]. Przedstawili w nim wyniki kilkunastu eksperymentów, w których trzeba było wykazać się pojęciami z zakresu rachunku prawdopodobieństwa, a wyniki pokazały, że nawet osoby z przygotowaniem merytorycznym (studenci po zajęciach statystyki) mają tendencję do popełniania podstawowych błędów wnioskowania. Nazwali oni m.in.: błąd nieregresyjnych przewidywań, złudzenie gracza oraz błąd koniunkcji. W drugim artykule opisali badania nad przypisywaniem większego prawdopodobieństwa zdarzeniom, które łatwiej przywołać do świadomości (heurystyka dostępności)^[13]. Jako wytłumaczenie całości tych zjawisk zaproponowali pojęcie heurystyki jako uproszczonej reguły wnioskowania, czyli myślowego "pójścia na skróty", której stosowanie doprowadza do błędów poznawczych^[14].

Te pierwsze publikacje zapoczątkowały cały szereg badań nad heurystykami i błędami poznawczymi, które wykroczyły poza psychologię i objęły również takie dziedziny jak ekonomia^[15], medycyna czy politologia^[16]. Były również inspiracją do stworzenia w 1979 r. stojącej w opozycji do teorii oczekiwanej użyteczności, teorii perspektywy^[17], za którą Daniel Kahneman otrzymał w 2002 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii^[18].

Lata 80 i 90 zaowocowały dużą liczbą publikacji dotyczących błędów poznawczych. Z jednej strony kontynuowano badania nad heurystykami stosowanymi w podejmowaniu decyzji^[19][20][21], z drugiej strony odkrywano (lub przypominano sobie) inne przykłady odchyleń od racjonalności, które definiowano jako błędy poznawcze. Tak stało się na przykład z efektem czystej ekspozycji Roberta Zajonca^[22], fenomenem sprawiedliwego świata^[23] czy efektem posiadania^[24]. Obecnie jako błąd poznawczy traktuje się każdy w miarę stały wzorzec nieracjonalnego spostrzegania rzeczywistości.

• Lista błędów poznawczych
• Zjawisko G.I. Joe

• J. S. Bruner, J. M. Anglin, B. Mroziak: Poza dostarczone informacje: studia z psychologii poznawania. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978. OCLC 749758415. Brak numerów stron w książce
• M. Lewicka: Aktor czy obserwator: psychologiczne mechanizmy odchyleń od racjonalności w myśleniu potocznym. Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Pracownia Wydawnicza, 1993. ISBN 83-900685-2-4. OCLC 749580611. Brak numerów stron w książce
• T. Tyszka: Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 1999. ISBN 83-85416-95-1. OCLC 749621473. Brak numerów stron w książce
• S. Woll: Everyday Thinking: Memory, Reasoning, and Judgment in the Real World. Mahwah, N.J. : London : Lawrence Erlbaum, 2002. ISBN 0-8058-1481-7. OCLC 59498172. Brak numerów stron w książce

• HansH. Hansen HansH., Fallacies, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 29 maja 2015, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-01-16]  (ang.).
• Uta Frith (FRS), „Unconscious bias”, 2011 (3 min. prezentacja: „Understanding unconscious bias”, 2015)
• Błędy poznawcze – czym są i dlaczego tak bardzo wpływają na naszą rzeczywistość?. Brief.pl. [dostęp 2018-10-04]. (pol.).
• 12 Cognitive Biases Explained. YouTube. [dostęp 2018-10-04]. (ang.).