Adam Gorczyński

Urodził się w 1805 w Tarnowie jako syn nobilitowanego w 1794 adwokata Józefa Kalasantego Gorczyńskiego (herbu własnego) i Katarzyny z Łojowskich^[2][3]. Józef Kalasanty w 1818 zakupił Brzeźnicę, Nowe Dwory oraz część Marcyporęby^[4]. Siostra Adama Elżbieta była babką generała Józefa Hallera^[5].

Adam Gorczyński ukończył gimnazjum w Tarnowie, a następnie studiował filozofię we Lwowie^[6]. Nawiązał wtedy kontakty z Ossolineum^[7]. Zbliżył się do grupy intelektualistów lwowskich – Augusta Bielowskiego, Ludwika Nabielaka i Stanisława Jaszowskiego – zwolenników nurtu podkreślającego związki kultury polskiej z historią Słowiańszczyzny. Atmosfera kulturalno-literacka, którą przesiąkł wtedy młody Gorczyński, dała się odczuć w jego późniejszych tekstach literackich^[8].

Od 1821 odbył w Wiedniu „studia kameralne”, które przygotowywały zarządców dóbr wielkiej własności ziemskiej oraz urzędników dla austriackich krajów koronnych^[7]. Po powrocie z Wiednia, gdzie uczył się także malarstwa, ożenił się i zajął się gospodarstwem w Nowych Dworach. Po śmierci ojca w 1830 przeniósł się na stałe do Brzeźnicy, którą odziedziczył razem z częścią pobliskiej Marcyporęby^[4][9]. Jako posiadacz znacznych dóbr tabularnych na terenie Galicji miał prawo głosowania w kurii posiadaczy ziemskich^[10]. Zmarł w 1876 i został pochowany na cmentarzu przy kościele parafialnym w Marcyporębie^[11][12].

Adam Gorczyński był twórcą okresu polskiego romantyzmu, kojarzonego z niepodległościową literaturą emigracyjną i słowianofilstwem^[13], którego rozwój przypadł na okres od 1815 (potwierdzenie przez Kongres Wiedeński rozbiorów Polski) do 1863 (upadek Powstania Styczniowego)^[14]. W tym czasie drogi romantyzmu europejskiego wyznaczały przemiany społeczne, a polskiego wydarzenia polityczne, które określały jego odmienny, narodowo-patriotyczny charakter. Te cechy występowały w polskiej sztuce aż do odzyskania niepodległości w 1918, a nawet do Powstania Warszawskiego w 1944^[15].

Twórczość pisarską Gorczyńskiego charakteryzowało dowartościowanie rodzimych obyczajów, swojskich krajobrazów i dawnych legend, a jej głównymi cechami były patriotyczno-niepodległościowy charakter, regionalizm, historycyzm i ludowość^[8]. W latach 1835–1845 był jednym z najbardziej poczytnych pisarzy polskich. Pierwsze utwory poetyckie zamieścił w „Rozmaitościach Lwowskich” w 1819. Napisał 21 utworów dramatycznych, które były grane w teatrach Krakowa, Lwowa, Warszawy i Poznania^[6]. Syn jego Bronisław wydał już po śmierci pisarza zbiory wierszy^[16] i teksty sztuk (w serii Dramata): Ludwika, Artysta i Książę, Wanda, Zbydowski i Zawisza, Ojciec chrzestny, Olimpia oraz akt I dramatu Ludgarda. Autor drukował je wcześniej w różnych czasopismach jak „Sławianin”, „Rozmaitości”, „Przyjaciel Ludu”, „Czas”, „Biblioteka Warszawska”^[17].

Charakterystyczne dla dorobku Gorczyńskiego były opowiadania zbliżone do gawędy szlacheckiej^[8]. Gatunek ten naśladował opowiadania ustne, pozornie niedbałe, pełne rozbudowanych dygresji i komentarzy. Tematyka tych utworów skupiała się na obrazkach z codzienności dawnego życia średniej szlachty, a ich kompozycja przypominała sceny rodzajowe. Było to konsekwencją podobieństwa, jakie autor dostrzegał pomiędzy literaturą a malarstwem^[8]. Do najbardziej poczytnych opowieści należą: Zamek Libusza^[19]; Kto się w opiekę poda Panu Swemu; Niedźwiedzica; Górnice; Kwestia o Wilczy Dołek; Żaki; Kapitalik; Syn Chrzestny; Hełm Jaksy; Wróżba Maruchy; Pan Królowej ruskiej; Zwierciadełko; Skała św. Onufrego, czyli kronika szlacheckiego dworku; Kasperek; Straszny strzelec^[20]. Niektóre z tych opowieści były tłumaczone na język czeski i niemiecki^[17].

Powieści Jadama w formie legend i baśni podkrakowskich ukazały się w 1838. W 1842 wydał we Lwowie zbiór Opowieści i legendy Jadama z Ziemi Zatorskiej, którego obszerną recenzję opublikował miesięcznik „Biblioteka Warszawska”^[21] i które stały się w 1852 lekturą szkolną w polskim gimnazjum w Cieszynie^[7]. W zbiorze tym zamieścił między innymi legendy dotyczące Zakrzowa, a także Nowych Dworów, których był właścicielem. W tym samym roku wydrukował Silva rerum Jadama w staropolskiej literackiej formie sylwy i stanowiące dalszy ciąg Opowieści^[22]. Był także autorem dwóch powieści obyczajowych – Farmazon (1844)^[23] i Zeno (1845)^[24].

Książki Gorczyńskiego należały do romantyzmu popularnego, przeznaczonego dla szerokiej publiczności. Ich treścią były historie średniowieczne, które pisarz rozwijał i dopowiadał z pomocą własnej wyobraźni. Niektóre z nich (np. Balice, Zemsta, Hełm Jaksy) były oparte na fragmentach kronik Jana Długosza i Marcina Bielskiego^[8]. Akcja historycznych opowiadań Gorczyńskiego często toczyła się w scenerii romantyczno-gotyckiej, jak lochy i zamczyska, tajemnicze groty i opuszczone kaplice (opowiadanie Balice). Jego ilustrowana, umiejscowiona na zamku w Czorsztynie, legenda Pogoń Tatarów została wydana w 1847^[25].

Używał pseudonimu „Jadam z Zatora”^[17][8], którym podkreślał swą przynależność do konkretnego regionu, z własną kulturą i historią. Ten rodzaj literackiej mistyfikacji, często stosowany w romantyzmie, miał uwiarygodnić prezentowane utwory jako opowieści zasłyszane od prostego ludu. Podstawą tych utworów stały się legendy spisywane przez Gorczyńskiego podczas jego krajowych wędrówek, często z przyjaciółmi – Wincentym Polem, Janem Nepomucenem Głowackim i Leonem Dembowskim^[8]. Po tragicznych wydarzeniach rabacji galicyjskiej wyraźnie zmienił przekaz publikacji w kierunku pracy organicznej^[26].

Dokonał przekładu wierszy czeskiego poety Václava Hanki^[27]. Zajmował się także przekładami poezji romantyków niemieckich Schillera i Goethego^[28]. Przetłumaczył również Romea i Julię Williama Shakespeare’a, które opierały się na znanych konwencjach sentymentalnych, uzupełnionych elementami hagiografii i gawędy szlacheckiej^[29]. Przekład Romea i Julii nie został wystawiony w XIX wieku^[30]. Katalog twórczości Gorczyńskiego znajduje się w Bibliografii Estreichera^[31]. W obszernej monografii „Rys dziejów piśmiennictwa polskiego” z 1860 wysoko oceniono dramaty jego autorstwa: „W nich (drammatach) niepospolity talent jaśnieje, są w nich sceny cudnej piękności, które po mistrzowsku oddaje, ducha wieku, bo go pojął wybornie, ale i obok tego i płaskie pomieszcza”^[32].

Na początku lat 60. XIX wieku zaprzestał twórczości literackiej^[17]. Ćwierć wieku po jego śmierci określono go „powieściopisarzem i dramaturgiem, niegdyś dość głośnym”, którego „utwory przyjęte były przychylnie, bo się ukazały w czasie wielkiej posuchy literackiej w kraju i ponieważ były niby oparte na podaniach miejscowych, a wówczas nadzwyczaj ceniono wszelkie zarysy prowincjonalne”^[33].

Karol Estreicher cytuje słowa Adama Gorczyńskiego ze spotkania z nim w Krakowie w 1852: „Piszę w wolnych chwilach od zajęć gospodarskich. (...) Przy tylu koryfeuszach literackich, skromny szeregowiec naprzód wyrywać się nie może, a ja swobodnie na roli dożywam wieku, jaki dobry Bóg mi naznaczył”. We współczesnym mu podręczniku literatury polskiej dla użytku szkół podano w 1866, że „napisał kilka dobrych powieści, pomiędzy którymi należy do lepszych Farmazon (1844). Silva rerum (1842) jest zbiorem powiastek jałowej treści, ale pięknym pisanych językiem”^[34].

Krakowski „Czas” we wspomnieniu pośmiertnym w 1876 pisał: „Adam Gorczyński należał do zastępu szczupłego grona piszących, którzy starali się ożywić ruch literacki wśród najtrwalszych stosunków cenzuralnych i zupełnego zobojętnienia dla książki”. Józef Ignacy Kraszewski napisał o jego powieściach: „Znać talent niepospolity, a nade wszystko uczucie sprawiedliwe przeszłości i zrozumienie jej ducha bez uprzedzeń”^[17].

Romantyzm uruchomił nowoczesną ideologię narodową i wpłynął w sposób decydujący na przyjmowane w Polsce postawy światopoglądowe i stanowiska polityczne^[26]. Wybór opowiadań i poezji Adama Gorczyńskiego ukazał się w 2014^[8]. Uźródłowioną analizę utworów Gorczyńskiego pod względem historii lokalnej na podstawie odnalezionego archiwum parafii w Stryszowie, której kolatorami była jego rodzina, opublikowano w 2021^[35]. W świadomości późniejszych pokoleń „Jadam z Zatora” zaistniał przede wszystkim jako piewca rodzimych okolic i wielbiciel ludowych podań. Uznawany jest za twórcę z pogranicza romantyzmu i pozytywizmu^[36].

Na Skale Kmity (w rezerwacie krajobrazowym nad przełomem rzeki Rudawa w Garbie Tenczyńskim koło Krakowa^[37]) istnieje wykuty w 1854 „za powodem profesora Łepkowskiego, a kosztem hrabiego Skórzewskiego” i widoczny^[b] (odnowiony w 2016) fragment jego archaizowanego wiersza^[38]:

Poetycka apoteoza Chleb została ponownie opublikowana w 1918^[39]. Wydany w 1884 wiersz Gorczyńskiego W grudniu!^[40] przedstawiono w 2020 jako przykład utworu pomocnego w kształceniu współczesnych studentów i pracowników ochrony zdrowia. Zauważono także, że poezja tego typu wzbogaca profesjonalistów medycznych, a także może ich chronić przed wypaleniem zawodowym^[41].

Treści ideowe malarstwa Adama Gorczyńskiego również należały do polskiego romantyzmu, w którym dominowały tendencje realistyczne, obiektywnie przedstawiające rzeczywistość^[42]. W tym okresie nastąpiły narodziny pejzażu jako oddzielnego tematu w sztuce. Artyści zaczęli malować krajobrazy tak, jak je rzeczywiście widzieli^[43]. Typ pejzażu charakteryzowały ujęcie tematu, staranność wykończenia, delikatna kreska, jednolitość faktury i ekspresywne operowanie barwą^[44].

Gorczyński malarstwa uczył się w Wiedniu u pejzażysty Franza Steinfelda(inne języki) (1787–1868), a także w Krakowie u Jana Nepomucena Głowackiego (1802–1847), nazwanego w 2016 w opracowaniu Muzeum Romantyzmu w Opiniogórze „ojcem krajobrazu polskiego”^[43], z którym dzielił fascynację krajobrazami Podhala i Tatr^[46][47]. Gorczyński był autorem kilkuset obrazów w stylu polskiego romantyzmu, które tak jak i jego twórczość literacka, posiadały wyraźny patriotyczno-niepodległościowy charakter w kontekście sytuacji politycznej w rozbiorowej Polsce. Ukazywał życie społeczeństwa na tle lokalnego krajobrazu i zabytków przeszłości^[42]. Najczęstszą treścią jego obrazów były pejzaże stron rodzinnych, przedstawiające najbliższą autorowi małą ojczyznę^[8].

Od swojego wiedeńskiego mistrza, Steinfelda, przejął formę artystyczną, która pochodziła wprost z XVIII-wiecznej szkoły malarstwa alpejskiego^[48] i której charakterystycznymi cechami są malowniczość, precyzja kadru i delikatność barw. Światło było dominującym elementem kompozycji. Zasady te współgrały z założeniami polskiego biedermeieru, lansowanego przez Głowackiego – przyjaciela i drugiego mistrza Gorczyńskiego. Sam Gorczyński był przekonany o korespondencji literatury i malarstwa^[8][44], a szczególnie literackich „krajowidoków” i pejzaży, o czym pisał w trzech rozprawach: O Janie Nepomucenie Głowackim^[49], artyście krakowskim, i o krajobrazie w obecnym czasie (1862), Obrazki rodzajowe (1855) oraz Pejzaż (Urywek z myśli o sztuce) (1853)^[17].

Malował olejno i akwarelą, przeważnie pejzaże, często z motywami architektonicznymi. W albumie Galicyja w obrazach zamieścił 14 rysunków (litografii) z okolic Krosna, Nowego Sącza, Jasła, Tarnowa, Krynicy i Tatr^[c][50]. W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie znajdują się jego malarstwa Droga do Morskiego Oka w Tatrach^[45][51] i Kościół Dominikanów w Krakowie po pożarze 1850^[18]. Biblioteka Jagiellońska posiada: Widok Sanoka, Krajobraz górski, Zamek Herburtów pod Dobromilem, a Ossolineum przechowuje rysunki: Czorsztyn – ruiny zamku, Czorsztyn, Kościół Mariacki w Krakowie, Bielany w Krakowie, Pieskowa Skała (z napisem na odwrocie rysunku: „malował z natury Adam Gorczyński, uczeń Steinfelda”). W Muzeum Podhalańskim w Nowym Targu znajdują się obrazy Widok na Tatry i Nowy Targ. Swoje malarstwa wystawiał także w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, którego był współzałożycielem i długoletnim członkiem zarządu^[52]. Pod pseudonimem „A* z Galicyi” wystawił w 1854 w salonie Towarzystwa: Widok Kalwarii Zebrzydowskiej, Droga do Morskiego Oka w Tatrach, Widok Czerwonego Klasztoru z Gór Pienin, Czarny Dunajec. W 1855 wystawił Babia Góra o rannej porze, Futor Mohorta, Monaster Mohorta^[d][53][54], Czchów, Brzegi Dunajca, Melsztyn. Malarstwa Gorczyńskiego są obecne na rynku dzieł sztuki^[55].

Zarówno malarstwo, jak i literaturę traktował jako sztukę, której głównym zadaniem jest moralno-wychowawcze oddziaływanie na odbiorców. Romantyczny sarmatyzm Gorczyńskiego przejawiał się w zamiłowaniu dla folkloru zachodniej Galicji, lokalnego kolorytu, sielskiego krajobrazu i historii ziemi rodzinnej^[52]. Wspierał młodych malarzy zainteresowanych polskimi pejzażami^[56].

W kościele parafialnym w Bolechowicach znajduje się obraz Madonna z Dzieciątkiem prawdopodobnie pędzla Adama Gorczyńskiego. Malarstwo to należało do kolekcji rodzinnej w dworze Gorczyńskich w Brzeźnicy, skąd z powodu konfiskaty majątku przez okupujących Polskę Niemców zabrał go wnuk Adama płk Zygmunt Gorczyński (1881–1962) i w 1943 przekazał parafii w Bolechowicach^[57].

Od początku lat czterdziestych XIX wieku Adam Gorczyński przyjaźnił się i współpracował z cieszyńskim adwokatem, słowianofilem i politykiem Ludwikiem Kluckim, który będąc morawianinem uważał środowisko polskie za własne. Obaj byli zbliżeni do ugrupowania księcia Jerzego Lubomirskiego propagującego ideę jedności austriackich Słowian opartej na habsburskiej monarchii^[7]. W 1848 Gorczyński wraz z wadowickim społecznikiem ks. Wacławem Wąsikiewiczem (1815–1896), proboszczem parafii w Radoczy, redagował wychodzący w Wadowicach „Tygodnik Wiejski” przeznaczony dla chłopów celem „uszlachetnienia ich uczuć w duchu solidaryzmu społecznego” w sytuacji po powstaniu chłopskim (rzezi galicyjskiej) w 1846^[58]. W 1848 został wybrany „prezydującym” wadowickiej Rady Narodowej i w tym charakterze był uczestnikiem Zjazdu Słowiańskiego w Pradze^[17].

Zamieszczał teksty na aktualne tematy społeczne i polityczne w „Dzienniku Mód Paryskich”, piśmie wychodzącym we Lwowie w okresie 1840–1849, którego tytuł był „kamuflażem mylącym czujność austriackiej cenzury”^[59]. Od 1848 był członkiem czynnym Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego^[60]. Należał do krakowskiego Towarzystwa Rolniczego. W latach 1855–1856 był prezesem galicyjskiego Towarzystwa Leśniczego^[8]. Od 1850 był konserwatorem zabytków na okręg wadowicki i bocheński^[61]. Inicjował zbiórkę publiczną na pomnik swojego przyjaciela Wincentego Pola (1807–1872), poety i geografa^[28]. W 1854 był współzałożycielem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie^[52][53]. W 1876 ufundował szkołę podstawową w Brzeźnicy i szkołę rolniczą w Czernichowie. Był także kolatorem kościoła w Marcyporębie^[5].

W czasie okupacji niemieckiej dwór w Brzeźnicy, jak i cały majątek, zostały odebrane przez Niemców (1940) ówczesnemu właścicielowi, wnukowi Adama, Zygmuntowi Gorczyńskiemu (1881–1962), pułkownikowi Wojska Polskiego w stanie spoczynku, a wcześniej austriackiemu majorowi kawalerii^[57][62]. Dwór w Brzeźnicy został po wojnie doprowadzony do ruiny przez różnych użytkowników^[63][e], a pomnik na grobie Adama Gorczyńskiego został rozebrany z początkiem lat siedemdziesiątych XX wieku^[17].

Zapomniany przez lata Adam Gorczyński powrócił jednak do zbiorowej pamięci^[64]. W 2012 ukazało się uaktualnione opracowanie twórczości Gorczyńskiego^[17], które przyczyniło się do wybrania go jako „niezwykłej postaci życia duchowego z naszego regionu” patronem wystawy malarskiej „Urocze zabytki Doliny Karpia” w Tomicach koło Wadowic^[65][66]. Gminna Biblioteka Publiczna w Brzeźnicy dzięki następnym lokalnym inicjatywom opublikowała w 2014 monografię Romantyk z Brzeźnicy, która zawierała także wybór twórczości pisarskiej Adama Gorczyńskiego^[67]. W dniu 29 maja 2015 w dawnym spichlerzu w Brzeźnicy, jedynej pozostałości po majątku rodu Gorczyńskich, obecnym gminnym Spichlerzu Książki^[f], który został całkowicie zmodernizowany, odbyła się pierwsza (z kolejnych) edycja Wojewódzkiego Konkursu Recytatorskiego imienia Adama Gorczyńskiego^[68][69]. Tego samego roku, 14 października, imię Adama Gorczyńskiego nadano Gimnazjum (Zespół Szkolno-Przedszkolny^[36][70][71]) w Brzeźnicy, a także jednej z ulic^[72]. Konkursy recytatorskie odbywały się w Spichlerzu w późniejszych latach^[73][74].

• Twórczość Adama Gorczyńskiego w serwisie Polona.pl