ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ

ਗੁਪਤਾ ਦਾ ਜਨਮ 5 ਫਰਵਰੀ 1902 ਨੂੰ ਭੂਰੇਵਾਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਅੰਬਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, ਹਰਿਆਣਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਰਾਇਣਗੜ੍ਹ ਉਪ-ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 1937 ਅਤੇ 1944 ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਫਿਲਾਸਫੀ (ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ.) ਡਿਗਰੀ ਹੋਲਡਰ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਲੈਟਰਜ਼ (ਡੀ.ਲਿਟ.) ਧਾਰਕ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ. ਥੀਸਿਸ ਪਰੀਖਿਅਕ ਜਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਦਾ ਥੀਸਿਸ ਈਵੋਲੂਸ਼ਨ ਆਫ ਸਿੱਖ ਕਨਫੈਡਰੇਸੀਜ਼, ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਬਕਾ ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਐਡਵਰਡ ਮੈਕਲੈਗਨ ਨਾਲ ਪਰੀਖਿਆ ਲਈ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਕੰਮ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ। ਇਹ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਾਡੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾੜੇ...ਪੰਜਾਬ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਦੌਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵੀ, ... ਨੂੰ ਪੂਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਬੁਨਿਆਦ 'ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਈ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।^[1]

ਗੁਪਤਾ ਦਾ ਅਧਿਆਪਨ ਕੈਰੀਅਰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਫੋਰਮੈਨ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਲੈਕਚਰਾਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਐਚੀਸਨ ਕਾਲਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੈਸ਼ ਕਾਲਜ, ਭਿਵਾਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੀ ਪਰਸ਼ੀਅਨ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਬਰਮਾ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਲਿਖੇ। 1957 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ 1963 ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਰਹੇ, ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਡੀਨ ਰਹੇ। ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ 1964 ਤੋਂ 1967 ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਨਰੇਰੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ^[2] ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਦੇਵ ਸਮਾਜ ਕਾਲਜ ਫ਼ਾਰ ਵੂਮੈਨ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ । ਉਹ ਉਥੇ 14 ਸਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਆਨਰੇਰੀ ਮੁਖੀ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਚਲੇ ਗਿਆ। ^[3]

ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਪਤਾ, ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਇੰਦੂਭੂਸ਼ਨ ਬੈਨਰਜੀ ਅਤੇ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਕੋਹਲੀ ਵਰਗੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਨੇ "ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।" ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ^[4]

ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਸੀ। ^[3] ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹੁ-ਜਿਲਦੀ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ ਸਿੱਖਸ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਛੇ ਜਿਲਦਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ^[3] ਜਦੋਂ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਜਿਲਦਾਂ ਲਿਖਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ^[2] ਪਰ ਉਸਨੇ ਚਾਰ ਜਿਲਦਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਵਾਂ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਛਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ^[3] 1708 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਅਰਸੇ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਦਹਾਕੇ-ਲੰਬੇ ਕੰਮ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਮੁਗਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਜਿਲਦਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ। ^[2] ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1944 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ, ਸਟੱਡੀਜ਼ ਇਨ ਦਾ ਲੈਟਰ ਮੁਗਲ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਪੰਜਾਬ (1707–1793) ਨੂੰ 1976 ਵਿੱਚ ਸੰਗ-ਏ-ਮੀਲ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼ ਲਾਹੌਰ, ਦੁਆਰਾ ਲੇਟਰ ਮੁਗਲ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਪੰਜਾਬ (1707–1793) ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਦੁਬਾਰਾ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ^[5]

ਗੁਪਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ, ਸਰ ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਯਾਦਗਾਰੀ ਖੰਡ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਜਿਲਦਾਂ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗੁਪਤਾ ਨੇ 1954 ਵਿੱਚ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਬਾਰੇ ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ਼ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦੇ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਪਤਾ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਸਰ ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਚਿੱਠੀਆਂ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਗੋਵਿੰਦ ਸਖਾਰਾਮ ਸਰਦੇਸਾਈ, ਜੋ ਇੱਕ ਮਰਾਠੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੀ, ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇ ਪੱਤਰ-ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਥਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਰਦੇਸਾਈ, ਕਵਾਂਨਗੋ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹੋਰ ਦੋਸਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ^[6] ਸਰ ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਲੇਖ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਲਗਭਗ ਤੀਹ ਲੇਖ ਹਨ। ਇਹ ਖੰਡ 1958 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੇ.ਏ. ਨੀਲਕੰਤਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਕੰਮ "ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਲਈ ਇੱਕ ਯੋਗ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ।" ^[6] ਐਸ.ਕੇ. ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਦੋ ਖੰਡ "ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਦਵਤਾ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਡੂੰਘੇ ਨੀਝ-ਨਿਰੀਖਣ, ਡੂੰਘੀ ਖੋਭ ਅਤੇ ਤੀਬਰ ਚੋਣ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।" ^[2]

ਵਿਲੀਅਮ ਟੀ. ਵਾਕਰ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੰਧਿਆ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ "ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੇ ਫੈਲਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਸੀ।" ^[7] ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮੌਜੂਦਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ, 1965 ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਉਸ ਦੀ ਬਹੁ-ਜਿਲਦੀ ਪੁਸਤਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ^[2]

ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਮਰਾਠੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀਪਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਰਚਨਾ ਲੇਖਕ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਮਰਾਠਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਢੁਕਵੇਂ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕਵਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਮਰਾਠਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਆਏ ਹਨ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ^[2] ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਛੇ ਅਧਿਆਏ ਹਨ, ਜੋ ਲੜਾਈ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੀਜਾ ਭਾਗ ਲੜਾਈ ਦੇ ਭਵਿੱਖੀ ਅਸਰਾਂ ਅਤੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਇ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ^[2]

ਏਸ਼ੀਆਟਿਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਨੇ 1949 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਰ ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ^{[2] [3]} ਕੀਤਾ। ਉਸਨੂੰ 1989 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਹਿਸਟਰੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ 23ਵੇਂ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ^[3] ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਲੈਕਚਰ, ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ^{[8] [9]}