ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਕਰ

ਵਿਸ਼ਣੂ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦਾ ਜਨਮ ਉੱਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁਜੱਫਰਨਗਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮੀਰਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਰਗਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਮਹਾਦੇਵੀ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਪਰਦਾ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਣੁ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੀ ਆਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਮੀਰਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਮੇ ਦੇ ਘਰ ਹਿਸਾਰ ਚਲੇ ਗਏ ਜੋ ਉਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਘਰ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਰਨ ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹ ਨਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਚਲਾਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਚੌਥਾ ਦਰਜਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 18 ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਵਿਸ਼ਣੂ ਨੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭੂਸ਼ਣ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਬੀ ਏ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਵਿਸ਼ਣੂ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੁਖ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਉਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਦੌਰ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ, ਯਸ਼ਪਾਲ, ਜੈਨੇਂਦਰ ਅਤੇ ਅਗੇਯ ਵਰਗੇ ਮਹਾਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਹਿਯਾਤਰੀ ਰਹੇ, ਲੇਕਿਨ ਰਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਖ ਪਹਿਚਾਣ ਰਹੀ।

ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਸਤੰਬਰ 1955 ਤੋਂ ਮਾਰਚ 1957 ਤੱਕ, ਅਕਾਸ਼ਵਾਨੀ, ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਉਸ ਵੇਲੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਜਦੋਂ 2005 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਵਿਖੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੀ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 2009 ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 96 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[2][3][4] ਉਹ ਦਿਲ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨਾਲੀ ਦੀ ਲਾਗ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੀ 1980 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।^[5]ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਦੋ ਧੀਆਂ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੁਲ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਅਤੇ ਅਮਿਤ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਅੰਤਮ ਇੱਛਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਸਰੀਰ ਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

ਉਹ 'ਵਿਸ਼ਨੂੰ' ਤੋਂ 'ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਕਰ' ਬਣ ਗਿਆ; ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਮੀਰਾਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਿਆਲ’ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਸਕੂਲ ਵਿਚ, 'ਵਰਣ' ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ 'ਤੇ, ਉਸਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ -' ਵੈਸ਼ਯ '। ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ‘ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗੁਪਤਾ’ ਰੱਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ 'ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਧਰਮਦੂਤ' ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ 'ਗੁਪਤਾ' ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ 'ਵਿਸ਼ਨੂੰ' ਦੀ ਕਲਮੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੁਸੀਂ ਇੰਨੇ ਛੋਟੇ ਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ?" ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ‘ਪ੍ਰਭਾਕਰ’ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਉਸਦੇ ਨਾਮ 'ਪ੍ਰਭਾਕਰ' ਜੋੜ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ 'ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਕਰ' ਬਣਾਇਆ।^[5]

ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਸਮੇਤ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। "ਚਲਤਾ ਚਲਾ ਜਾਊਂਗਾ" ਸਿਰਲੇਖ ਨਾਲ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸਾਲ 2010 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵੰਨਸਵੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਰਤ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ "ਆਵਾਰਾ ਮਸੀਹਾ", ਅਤੇ "ਅਰਧਨਾਰੀਸ਼ਵਰ", ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨਮਾਨਿਤ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰਾਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਮੁਢਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਤਚੰਦਰ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ "ਟੂਟਤੇ ਪਰਿਵੇਸ਼" ਵਿੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰਮਿਆਨ ਪਾੜੇ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਕੋਈ ਤੋ’ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।

ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਦੱਬੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਡਕੈਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਵਾਂਗ ਵੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦਾਲੇਬਲ ਲਗਾਇਆ ਸੀ।

ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਲਿਓ ਤਾਲਸਤਾਏ, ਥੋਮਸ ਹਾਰਡੀ, ਚਾਰਲਸ ਡਿਕਨਜ਼, ਓ. ਹੈਨਰੀ ਅਤੇ ਓ'ਨੀਲ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤਾਲਸਤਾਏ ਦੇ "" ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ "" ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਨੂੰ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ - "ਆਵਾਰਾ ਮਸੀਹਾ", ਜੋ ਕਿ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬੰਗਾਲੀ ਲੇਖਕ, ਸ਼ਰਤਚੰਦਰ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਹੈ, ਦੀ ਸਮਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਰਤਚੰਦਰ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮਿਆਂਮਾਰ (ਬਰਮਾ)) ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਸਦੇ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ।

1. ਢਲਤੀ ਰਾਤ 1951
2. ਸ੍ਵਪਨਮਈ 1956
3. ਅਰਧਨਾਰੀਸ਼ਵਰ 1992

1. ਸੰਘਰਸ਼ ਕੇ ਬਾਅਦ
2. ਧਰਤੀ ਅਬ ਭੀ ਘੂਮ ਰਹੀ ਹੈ
3. ਮੇਰਾ ਵਤਨ
4. ਖਿਲੌਨੋ
5. ਆਦਿ ਔਰ ਅੰਤ

1. ਯੁਗੇ ਯੁਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ 1969

1. ਆਵਾਰਾ ਮਸੀਹਾ