ਅਰਧਮਾਗਧੀ

ਹੇਮਚੰਦਰ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਅਰਧਮਾਗਧੀ ਨੂੰ ‘ਅਰਸ਼ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ’ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਅਰਧਮਾਗਧੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

• (ਕ) ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਜੋ ਅੱਧੇ ਮਗਧ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,
• (ਖ) ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਾਗਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁਲਿੰਗ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਇਕਵਚਨ ਰੂਪ ਦਾ ਇਕਹਿਰਾ ਰੂਪ ਹੋਣਾ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧੰਮੇ)।

ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਜੈਨ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ 24ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਅਰਧਮਾਗਧੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਆਗਮ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ। ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਾਠ ਹੋਏ। ਆਖਰੀ ਪਾਠ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਵਲਭੀ (ਵਲਾ, ਕਾਠੀਆਵਾੜ ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਹਾਂਵੀਰ ਨਿਰਵਾਣ ਤੋਂ 1,000 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਦੇਵਰਧਿਗਨੀ ਕਸ਼ਕਸ਼ਮਾਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਧੀਨ, ਜਦੋਂ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪੱਖੋਂ ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜੈਨ ਆਗਮ ਜਿਵੇਂ ਆਚਰੰਗਾ, ਸੂਤਰਕ੍ਰਿਤੰਗ, ਉੱਤਰਾਧਿਆਣ, ਦਸ਼ਿਵਕਾਲਿਕ ਆਦਿ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਇਹ ਆਗਮ ਕੇਵਲ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।

ਆਗਮਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਰਧਮਾਗਧੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਗਧ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਫੈਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

• ਏ.ਐੱਮ ਘਾਟਗੇ : ਅਰਧਮਾਗਧੀ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ (1941);
• ਬੀਚਾਰਦਾਸ ਜੀਵਰਾਜ ਦੋਸ਼ੀ : ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਣ (1925)

• ਮਾਗਧੀ
• ਮਾਗਹੀ
• ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ

• ਜੈਨ ਅਗਮਸ Archived 14 February 2015^{[Date mismatch]} at the Wayback Machine.
• ਇੱਕ ਇਲਸਟ੍ਰੇਟਿਡ ਅਰਧ-ਮਾਗਧੀ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ
• ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਮਾਗਧੀ, ਅਰਧ-ਮਾਗਧੀ, ਪੈਸ਼ਾਚੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੁਨਰ ਵਿਚਾਰ (ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਹਾਵੀਰ ਸਰਨ ਜੈਨ)