Irange

Los noms de l'irange, dins las lengas d'Euròpa e de Mediterranèa, daissan conéisser los diferents viatges que coneguèt lo fruch pendent son istòria. Se vei los dos grands camins seguits per l'irange.

• Un primièr grop de tèrmes ven de l'arabi medieval نرنجة [naranjah], el meteis manlevat al persan نارنج [nāranj]. Qualques lenguas conservon lo n inicial, coma lo castelhan naranja, lo venèt naranza, lo grèc νεράντζι [nerantzi] (‘irange amar’), lo sèrbocroat наранџа/narandža o encara l'Ongrés narancs. D'autras modifiquèron aquela consonanta primièra, coma lo portugués laranja, lo Yiddish מאַראַנץ [marants] o lo catalan taronja. D'autras, fin finala, perdèron la consonanta iniciala, coma l'italian arancia o lo provençal auranja. Lo francés orange cambièt vocala benlèu jos l'influéncia de la vila d'Aurenja. L'alemand e l'anglés orange son empruntats al francés. Lo galés oren e lo japonés オレンジ[orenji] son manlevats e l'anglés. L'occitan, a l'oèst de Ròse, emplega una varianta irange. Lo polonés pomarańcza e lo Chèc pomeranč son manlevats a l'ancian italian pomarancia, el meteis combinason del latin pomum ‘fruch’ e arancia. Una autra etimologia prepausa d'aprochar l'italian pomarancia del latin pomum aurantium ‘fruch/poma d'aur’. Una expression comparabla existís en ebrieu, que תפוז tapouz (irange) es une contraccion de tapoua'h zahav, « poma d'aur ».

• De lengas dels Balcans e de Mediterranèa nomenon l'irange pel nom de Portugal. Es lo cas amb lo napolitan portogallo, lo grèc πορτοκάλι [portokali], l'albanés portokalli, lo bulgar портокал [portokal], lo romanés portocală; coma lo turc portakal, lo georgian ფორთოხალი [phortokhali], l'arabi برتقال [burtuqāl], lo persan modèrne (farsi) پرتقال [porteghal], l'amaric ብርቱካን [birtukan].

• Un tresen grop de lengas, al nòrd d'Euròpa, emplega una perifrasa significant ‘poma de China’. Es lo cas de lengas germanics e escandinavas: alemand del nòrd Apfelsine; danés, norvegian e suedés appelsin; o dins l'ordre contrari, neerlandés sinaasappel. Fin finala, lo finés appelsiini, lo leton apelsīns lo lituanian apelsinas, lo rus апельсин [apelsin] e lo bielorús апельсін [apelsin] an manlevadas lors formas a las lengas escandinavas. Al costat dels mots arabis [burtuqāl] e [leymoune] (del castelhan Lemon, citron) utilizats al Marròc per designar los iranges, qualques regions nomenan aquel fruch latchine (del francés la Chine) per indicar son origina; en Argeria, se ditz a vegada tchina. A Santo Domingo, un chuc d'iranges se ditz « jugo de china » (chuc de China).

Fin finala, d'autras lengas del monde emplegan de racinas diferentas. Per exemple, en indonesian, l'irange se nomena jeruk.

L'irange es, coma son nom o indica, de color irange. A una rusca espessa e pro rufa. Se copa en quartièrs coma sa cosina la mandarina.L'irange es un fruch chucós, sucrat, excitant e conten de vitamina C. Lo fruch s'utiliza per las saladas de fruchs, las confituras, o per consomir son chuc.

L'irange aparten al grop dels agrums, coma lo citron, la bergamòta e lo pamplemós. Existís fòrça varietats d'iranges que:

• Bigarada o irange amar
• Jaffa
• Navèl, que de sosvarietats Washington Navèl e sa filha per mutacion espontanèa nomenada Navèl Late, la mai coneguda per la consomacion^[5].
• Irange sanguin
• Valéncia
• Ambersweet
• Irange d'ivern o Irange Raphaela

L'irangièr (Citrus sinensis) es originari de China. Se pòt destriar dos grands camins de dintrada d'aquel fruch en Euròpa. La rota mediterranèa foguèt seguida, a l'epòca de las crosadas (sègles XI a XIII), per l'irange amar o bigarada: transmés pels persians als Arabis, aquel fruch foguèt plantat en Sicília, que difusèt cap al rèsta d'Euròpa. Ulteriorament, al sègle XVI, los navigators portugueses descobriguèron l'irange doç en China, e lo menèron en Euròpa; son succès acabèt per despassar l'irange amar.

Fins a la primièra mitat del sègle XX, l'irange èra un fruch de luxe e sovent una dona de Nadal pels enfants. Sa cultura dins de caissas foguèt logtemps un simbòl de poder pels aristocratas que li faguèron de bastiments especializats: las oranjariás.

L'industria de l'irange representa una chifra d'afars mondiala de prèp de 2 miliards de dolars americans, los primièrs productors son Brasil e los Estats Units d'America (subretot Florida).

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

L'irange de Nadal es un sovenir de nostres aujòls modèstes obrièrs o païsans. Per assegurar una consomacion pendent totes los meses de l'an, produccion e transpòrt d'iranges dichs de contra-sason apareguèron. La particularitat d'aquela produccion en zona temperada cauda redusís pro l'espandida de las superfícias possiblas dins l'emisfèri Sud. S'impausan atal Chile e Uruguai, Sud-Africa e la Nòva Zelanda. Las ventas d'estiu demòran encara caracterizadas per l'escassa de l'ofra.

Se pòt contar l'exemple d'Uruguai. A l'independéncia d'Argeria, de païsans productors d'iranges franceses decidiguèron de migrar en Uruguai per i practicar lors culturas. Aprèp una installacion perilhosa, los cultivators de França descobriguèron un mercat local dificil. Las exportacions alunhadas venent un imperatiu, mas demandèron una organizacion rigorosa de la filièra: calibratge, condicionament, equipaments e mejans de transpòrt rotièrs puèi maritims. En 1972, d'ajudas economics encastrat dins lo plan Citrico comun als païses vesins del Rio de la Plata, Uruguai e Argentina, fins 1992 ne foguèt davancièr.

La poma es lo primièr fruch consomit en França (part de mercat en 2010 : 22,6 %) davant l'irange (12,3 %) e la banana (12,2 %)^[7].

Lo fruch es consomit fresc, mas es tanben utilizat dins fòrça recèptas coma lo chuc d'irange (54 % del mercat dels chucs de fruchs), las confituras, las còcas, de alcòls, o lo guit d'irange...

La pèl, confituras o marmeladas fachas amb de ruscas d'iranges non eissidas de l'agricultura biologica (o non tractadas) pòdon contenir de quantitats significativas de rèstas de pesticidas^[8]. Las ruscas atacadas per de fungi o mosiduras (mosidura blava subretot) pòdon tanben contenir de micotoxinas.

Un estudi sus l'òme montrèt l'efècte anxiolitic de l'esséncia d'irange difusada dins l'atmosfèri^[9].La pèl d'irange, mas tanben dels citrons o dels pamplemoses, libèran de meteis biais per pression o per gratatge de moleculas de furocomarines: un contacte long o un frotament amb la pèl jonch a una exposicion al solelh pòt provocar de rojors irritantas e de prusiments desagradables. Son los meteisses tipes de moleculas de base "comarina" qu'explican l'odor de las esséncias d'iranges e lors implicacions relaxantas^[10].

• 
  Irange e art.
• 
  Flor d'irangièr e iranges.
• 
  A. Risso e A. Poiteau, istòria de la culture dels irangièrs
• 
  Culhida d'irange
• 
  Pèl d'irange.

• (fr)L'irange: una gana particulara
• PDF (fr)L'irange, lo chuc d'irange, òli essencial d'irange Importacion UE; ed: CIRAD, Revista FruiTrop