Escala dels tempses geologics

L'escala dels tempses geologics, (var. escala deus/deths/daus temps geologics, eschala daus temps geologics) s'utiliza en geologia per descriure e metre en relacion los eveniments de l'istòria de la Tèrra. S'estima que la Tèrra ten a l'entorn de 4 570 milions d'ans. La taula dels tempses geologics es organizada en periòdes, normalament nomenats a partir d'eveniments geologics o paleontologics notables.

Totes los quatre ans, l'Union internacionala de las sciéncias geologicas (UISG) organiza lo Congrès geologic internacional que la 34ena edicion s'es debanada del 2 al 10 d'agost de 2012^[1] a Brisbane, en Austràlia. A l'ocasion de la tenguda d'aquel congrès, la Comission internacionala d'estratigrafia, que depend de l’UISG, estatua oficialament sus la denominacion e lo calibratge de las diferentas divisions e subdivisions dels tempses geologics.

Eon	Èra	Periòde^[2]	Seria/ Epòca	Eveniments importants	Data de començament en milions d'ans dins lo passat^[3]
Fane- rozoïc	Cenozoïc	Neogèn^[4]	Olocèn	Fin de l'edat de glaç mai recent e aparicion de la civilizacion.	0.011430 ± 0.00013^[5]
			Pleïstocèn	Expansion e extincion posteriora de nombroses grands mamifèrs (megafauna del Pleïstocèn); evolucion dels umans modèrns.	1.806 ± 0.005 ^*
			Pliocèn	Intensificacion de l'edat de glaç. Clima fred e sèc; apareisson los australopitècs, la pus granda part dels genres actuals de mamifèrs e los mollusques modèrns.	5.332 ± 0.005 ^*
			Miocèn	Clima moderat; orogenèsi dins l'emisfèri nòrd; las familhas modèrnas de mamifèrs e d'aucèls venon reconeissablas. Los cavals e los mastodònts se diversifican. L'èrba s'espandís pertot. Apareisson los primièrs ominids.	23.03 ± 0.05 ^*
		Paleogèn ^[4]	Oligocèn	Clima caud; la fauna evoluís e se diversifica rapidament, especialament los mamifèrs. Evolucion e propagacion dels tipes modèrns d'angiospèrmes.	33.9±0.1 ^*
			Eocèn	Los mamifèrs arcaïcs (e.g. creodonts, condilartres, uintateris, etc.) prospèran e contunhan de se desvolopar durant lo periòde. Aparicion de diversas familhas "modèrnas" de mamifèrs. Los cetacèus primitius se diversifican. Aparicion de l'èrba. Reglaciacion de l'Antartida e començament de l'edat de glaç actual.	55.8±0.2 ^*
			Paleocèn	Clima tropical amb plantas modèrnas; los mamifèrs se diversifican en una seria de linhatges primitius après l'escantiment dels dinosaures. Primièrs mamifèrs grands.	65.5±0.3 ^*
	Mesozoïc	Cretacèu	Superior	Aparicion de las plantas de flor, conjuntament amb de nòus tipes d'insèctes. Apareisson los peisses teleostis modèrns. Los ammonites, belemnites, rudists, equinids e espongas marinas son comuns. Evoluisson nombroses tipes nòus de dinosaures (tiranosaures, titanosaures, adrosaures e dinosaures banuts...) e apareisson los crocodils modèrns; en mar evoluisson los mosasaures e las làmias modèrnas. Pauc a pauc, los aucèls primitius substituisson los pterosaures. Apareisson los monotrèmas, los marsupials e los mamifèrs placentaris. Fragmentacion de Gondwana.	99.6±0.9 ^*
		Cretacèu	Inferior		145.5 ± 4.0
		Jurassic	Superior	Los gimnospèrmes (especialament los conifèrs, los Benettitales, e son comuns las cicas) e las falguièras. I a fòrça tipes de dinosaure, coma los sauropòdes, carnosaures o estegosaures. Los mamifèrs son comuns mas pichons. Primièrs aucèls e lausèrts. Granda varietat d'ictiosaures e plesiosaures. Los bivalves, los ammonits e belemnites son abondants. Los equinoïdeus, crinoïdeus, las estèlas de mar, las esponjas de mar e los braquiopòdes terebratulides e rinconellides son fòrça comuns. Division de Pangèa en Gondwana e Laurasia.	161.2 ± 4.0
			Mejan		175.6 ± 2.0 ^*
			Inferior		199.6 ± 0.6
		Triassic	Superior	Los arcosaures dominan e se diversifican sus tèrra, inclusent de formas de granda talha; los cinodonts venon pus pichons e similars als mamifèrs. Primièrs dinosaures, mamifèrs, pterosaures e crocodils. Los Dicrodium son comuns sus tèrra. Fòrça grands amfibis temnospondils aquatics. Los ictiosaures e notosaures son comuns en mar. Las ammonitas son extremament comunas. Los coralhs modèrns e los peisses teleostis fan son aparicion, etanben nombroses clads d'insèctes modèrns.	228.0 ± 2.0
			Mejan		245.0 ± 1.5
			Inferior		251.0 ± 0.4 ^*
	Paleozoïc	Permian	Lopingian	Las massas continentalas s'unisson per formar Pangèa. Los reptils sinapsids (pelicosaures e terapsids) venon comuns, e los parareptils e amfibis temnospondils son encara comuns. Los gimnospèrmes substituisson la flora del Carbonifèr a la mitat del periòde. Evoluisson los escaravats e las moscas. La vida marina prospera als coralhs d'aigas caudas. Los braquiopòdes espirifèrids e productids, los bivalvas, los foraminifèrs e las ammonitas son abondantas. Fin de l'edat de glaç permianocarbonifèra. A la fin del periòde a luòc l'extincion permiana - 95% de la vida a la Tèrra s'escantís.	260.4 ± 0.7 ^*
			Guadalupian		270.6 ± 0.7 ^*
			Cisuralian		299.0 ± 0.8 ^*
		Carbo- nifèr^[6] / Pennsylvanian	Superior	Los insèctes amb alas apareisson e prosperan lèu lèu, e d'unes (Protodonata e Palaeodictyoptera) atenhon de grandas dimensions. Los anfibis son comuns e divèrses. Primièrs reptils e bòsques carbonifèrs (Lepidodendron, Sigillaria, Anularia, Calamites, Cordaites, etc.). Contengut atmosferic d'oxigèn fòrça naut. Dins la mar, son comuns los goniatites, braquiopòdes, briozous, bivalves e coralhs.	306.5 ± 1.0
			Mejan		311.7 ± 1.1
			Inferior		318.1 ± 1.3 ^*
		Carbo- nifèr^[6] / Missis- sipian	Superior	Grands arbres primitius, primièrs vertebrats terrèstres, aiga salabrosa e amfibis euriptèrids; los rizodonts son los predadors d'aiga doça dominant. En mar, las làmias primitivas son comunas e fòrça divèrsas, los equinodèrms (especialament los crinoïdèus e los blastoïdes) son abondants. Los coralhs, briozous e los braquiopòdes son fòrça comuns, atal com los goniatites. Los trilobits e los nautiloïdes se tòban en declini. Glaciacion a l'oèst de Gondwana.	326.4 ± 1.6
			Mejan		345.3 ± 2.1
			Inferior		359.2 ± 2.5 ^*
		Devonian	Superior	Primièrs licòpsids e equisets, aparicion dels progimnospermes (primièras plantas amb granas), primers arbres (Archaeopteris). Primièrs insèctes (sens alas). Dins la mar, los braquiopòdes strofomènids e atrípids, los coralhs rugoses e tabulats, atal coma los crinoïdeus, son abondants. Los ammonoïdes goniatitics son comuns e los coleoids apareisson. Reduccion del nombre de trilobits. Los àgnats amb armadura declinan; las formas de vida importantas en mar son los placoderms, sarcopterigis e osteïctis, atal coma las làmias primitivas. Primièrs amfibis. Euramèrica.)	385.3 ± 2.6 ^*
			Mejan		397.5 ± 2.7 ^*
			Inferior		416.0 ± 2.8 ^*
		Silurian	Pridoli	Primièras plantas vascularas terrèstras; centpeus e artroplèurids, los primièrs peisses amb mandibula e agnats ostracoderms. Los escorpions de mar atenhon de grandas dimensions. Los coralhs tabulats e rugoses, los braquiopòdes e los crinoïdeus son abondants; los trilobits e los mollusques son divèrses; los graptolits pas tant.	418.7 ± 2.7 ^*
			Ludlow		422.9 ± 2.5 ^*
			Wenlock		428.2 ± 2.3 ^*
			Llandovery		443.7 ± 1.5 ^*
		Ordovician	Superior	Los invertebrats son fòrça divèrses e incluisson fòrça tipes novèls. Los coralhs primitius, braquiopòdes, bivalves, nautiloïdes, trilobits, ostracòdes, briozous, fòrça tipes d'equinodèrmes e graptolits son comuns. Los conodonts foguèron de vertebrats primitius que s'alimentavan de plancton e qu'apareguèron al començament de l'Ordovician. Edat de glaç a la fin del periòde. Primièras plantas terrèstras, plan primitivas.	460.9 ± 1.6 ^*
			Mejan		471.8 ± 1.6
			Inferior		488.3 ± 1.7 ^*
		Cambrian	Furongian	Granda diversificacion de las formas de vida a l'explosion cambriana; apareisson mas de la meitat dels filums modèrnes d'animals, atal coma de filums atudats e problematics. Los Archeocyatha foguèron abondants al començament del Cambrian. Son comuns los trilobits, priapulids, espongas de mar, braquiopòdes e nombrosas autras formas. Apareisson los primièrs cordats. Los anomalocarids son los predators dominants. La fauna vendiana entra en declin e s'escantís.	501.0 ± 2.0 ^*
			Mejan		513.0 ± 2.0
			Inferior		542.0 ± 1.0 ^*
Proter- ozoïc ^[7]	Neo- proterozoïc	Ediacarian	Primièrs animals multicellulars. La fauna ediacariana prospera dins lo mond entièr. Primièrs porifèrs.		630 +5/-30 ^*
		Criogenian	Possible periòde de Tèrra bola de nèu; Rodinia comença de se fragmentar Primièras algas pluricellularas [~750ma]		850^[8]
		Tonian	Primièra radiacion d'acritarcs		1000^[8]
	Meso- proterozoïc	Estenian	De plataformas nautament metamorficas, coma ara Rodinia, se forman pr'amor de l'orogenèsi Primièrs rodofits [1.200ma]		1200^[8]
		Ectasian	Los sediments de las plataformas contunhan de s'espandir		1400^[8]
		Calimmian	Los sediments de las plataformas contunhan de s'espandir		1600^[8]
	Paleo- proterozoïc	Estaterian	Primièrs acritarcs (ecuariòtas?). Colúmbia.		1800^[8]
		Orosirian	L'atmosfèra terrèstra aumenta son contengut d'oxigèn. Cratèr de Vredefort e Conca de Sudbury. Intensa orogenèsi.		2050^[8]
		Riacian	Formacion de Bushvekd Glaciacion uroniana.		2300^[8]
		Siderian	A la basa: abondància maximala de las banded iron formations [2.500ma]		2500^[8]
Arquean ^[7]	Neoarquean	Estabilizacion dels cratons mas moderns, possible eveniment d'inversion del mantèl			2800^[8]
	Mesoarquean				3200^[8]
	Paleoarquean	Primièrs estromatolits [∼3.300ma] Primièrs cianobactèris productors d'oxigèn [∼3.400ma]			3600^[8]
	Eoarquean	Origina de la vida: procariòtas [∼3.900ma]			3800
Adean ^[7]^[9]	Imbrian inferior^[10]	Aquesta èra s'encavalca amb la fasa finala del darrièr bombardament pesuc del Sistèma Solar interior.			c.3850
	Nectarian^[10]	Lo nom ven d'un periòde de l'escala geologica lunara que i se formèron fòrça dels grands cretèrs de la Luna.			c.3920
	Grops Basin^[10]	Les primièras formas de vida que duplican de moleculas d'ARN pòdon aver evolucionat sus tèrra ara fa 4.000 milions d'ans.			c.3920
	Criptic^[10]	4400 Ma - Mineral pus ancian conegut, lo zircon; 4570 Ma - Formacion de la Tèrra			c.4570

Referéncias

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]