आश्रम व्यवस्था

आश्रम चारवटा बनाइएका छन्– ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ र संन्यास । सुरुमा तीन आश्रमको वर्णन पाइन्छ । चारवटा आश्रमको उल्लेख सर्वप्रथम जाबालि उपनिषदमा आएको छ ।।^[१] यस अघि केवल तीनवटा ब्रहमचर्य, गृहस्थ, र सन्न्यासको विवरण पाइन्छ बृहदारण्यक उपनिषदमा याज्ञवल्क्य र कात्यायिनीको वार्ताबाट त्यस बेला वानप्रस्थ र सन्न्यासमा अन्तर नभएको बुझिन्छ ।^[२] मनुस्मृतिमा एक आर्यको जीवनलाई चार भागमा विभाजन गरिएको छ । जसलाई आश्रम भनिन्छ, ब्रह्मचारी, वा शिष्य अवस्था, गृहस्थ वा घरेलु जीवन, तपस्वी वा वानप्रस्थ आश्रम र यति वा साधु अवस्था ।^[३] अमरकोशमा चार आश्रमलाई ब्रह्मचर्य, गृही, वानप्रस्थ, र भिक्षु भनिएको छ । ^[४]

सुरुको २५ वर्ष ब्रह्मचर्य आश्रम भनिएको को छ । यस आश्रमा रहंदा विद्यार्थीले नियमित स्वाध्याय, नित्य स्नान, अग्नि सेवा, भिक्षाटनबाट जीविकोपार्जन गर्ने र सधैं गुरूको समीप रहनु पर्ने नियम पालन गर्नु पथ्र्यो । गुरू अनुपस्थित रहेमा गुरूपुत्र वा समान शाखाध्यायीको संगत गर्नु पर्ने नियम पनि बनाइएको थियो । यो नियम दीक्षारम्भ समारोहमा पालन गर्ने प्रतिबद्धता व्यक्त गरिन्थ्यो । जसलाई उपनयन संस्कार भनिन्छ । उपनयनको अर्थ हो गुरु समक्ष लैजानु । गुरूकुल आश्रममा दीक्षान्त समारोह गरी ५० वर्ष उमेरसम्म गृहस्थ आश्रममा बस्ने निर्देश दिई विद्यार्थीहरूलाई घर पठाइन्थ्यो । यस समारोहमा उनीहरूलाई भावी जीवनलाई सुखी गर्नु पर्ने कामको बारेमा निर्देश दिइन्थ्यो । ^[५] सुरुका २५ वर्षको जीवन ज्यादै कठोर र अनुशासित बनाइएको छ । यसमा आज्ञाकारिता, अध्ययनशीलता, पवित्रताको विकास गरिएको छ ।

तैत्तिरीयोपनिषदमा ब्रह्मचर्य आश्रमका कर्तव्य यस प्रकार उल्लेख छ^[६]
ऋतं च स्वाध्यायप्रवचने च । सत्यं च स्वाध्यायप्रवचने च । तपश्च स्वाध्यायप्रवचने च । दमश्च स्वाध्याय प्रवचने च । शमश्च स्वाध्यायप्रवचने च । अग्नश्च स्वाध्यायप्रवचने च । अग्निहोत्रश्च स्वाध्यायप्रवचने च । अतिथयश्च स्वाध्यायप्रवचने च । स्मानुषं च स्वाध्यायप्रवचने च । प्रजा च स्वाध्यायप्रवचने च । प्रजनश्च स्वाध्यायप्रवचने च । प्रजातिश्च स्वाध्यायप्रवचने च ।

गृहस्थ आश्रमको अर्थ हो घरेलु जीवन । जीवनको सक्रिय अवस्था अर्थात् २५ देखि ५० वर्षसम्मको उमेरलाई गृहस्थ आश्रम भनिएको छ ।
धर्मशास्त्रहरूमा गृहस्थ आश्रमलाई सबै आश्रमहरूको आधार र सबै भन्दा महत्त्वपूर्ण आश्रम भनिएको छ ।

महत्त्व

मनुस्मृतिमा गृहस्थ आश्रमको महत्त्व यस प्रकार बताइएकोा छ
यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संस्थितिम् ।
तथैवाश्रमिणः र्वे गृहस्थे यान्ति संस्थितिम् ।।^[७]
जसरी समुद्र प्राप्त नहुञ्जेल खोला, नदी घुमिरहनछन् त्यसै गरी अन्य आश्रम गृहस्थ आश्रम वरिपरि नै घुमिरहन्छन् ।
ब्रह्मचर्य आश्रममा सञ्चित ज्ञानलाई यस आश्रममा प्रयोग गरिन्थ्यो । दोस्रो अवस्था, जुन २५ वर्षपछि सुरु हुन्छ, मा विवाहित जीवनका सारा कर्तव्य समावेश हुन्छन् । यसमा व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनका जसमा दान दिनु, यज्ञयाग, र कर्मकाण्ड सामेल हुन्छन् ।

दीक्षान्त वाक्य

जीवनका २५ वर्ष ब्रह्मचर्य आश्रममा बिताए पछि गुरुकुलमा दीक्षान्त समारोह गरी विद्यार्थीहरूलाई गृहस्थ आश्रममा गई स्वकर्तव्य पालन गर्ने निर्देश दिइन्थ्यो । तैत्तिरीय उपनिषदमा दीक्षान्त वाक्यहरु यस प्रकार बताइएको छमातृ देवो भव ।
पितृदेवो भव ।
आचार्यदेवो भव ।
अतिथि देवो भव ।
स्वाधायान्माप्रमद । ^[८]
[९]यस आश्रमका कर्तव्यमा विवाह, दाम्पत्य सुख, सन्तान उत्पादन र लालन पालन, धन आर्जन, दान, अतिथि सत्कार, मान्य जनको आदर, यज्ञ गर्नु गराउनु तथा शास्त्र चर्चा जस्ता कुरा पर्दछन्। धर्म शास्त्रहरूमा यज्ञको कर्तव्य गृहस्थलाई भनिएको छ सन्न्यासीलाई होइन। सन्तान उत्पादनबाट तीन ऋणमध्ये एक पितृ ऋणबाट मुक्ति हुन्छ भनिएको छ ।

गृहस्थ पछिका २५ वर्ष अवधिलाई वानप्रस्थ भनिएको छ । वानप्रस्थ शब्दको अर्थ हो वनतिर प्रस्थान गर्न तैयार भएको अवस्था । वास्तवमा वानप्रस्थ जीवन संन्यास जीवनका लागि अभ्यास हो ।शतपथ ब्राह्मण काण्ड १४मा भनिएको छ^[१०]
ब्रह्मचार्यश्रमं समाप्य गृही भवेत गृहीं भूत्वा वनी भवेद्वनी भूत्वा प्रव्रजेत ।
ब्रह्मचर्य पछि गृहस्थ, गृहस्थ पछि वानप्रस्थ र त्यस पछि संन्यास लिनु पर्छ ।

जीवनको अन्तिम समयमा संन्यास आश्रमको व्यवस्था गरिएको छ । यस आश्रममा इन्द्रिय संयम, कुनै उद्योग नगर्नु, अकिञ्चन रहनु,सँग छोड्नु, अनेक घरमा भिक्षा मागेर जीवन पालन गर्नु, वनमा बस्नु, बाहिर र भित्र पवित्र रहनु, हिंसा नगर्नु, सत्य बोल्नु, कसै माथि रीस नगर्नु, क्रूर नहुनु, सहनशील हुनु, यति नियम निर्धारण गरिएको छ ।मनुस्मृतिमा चारै आश्रमको लक्षण, कर्तव्य र विधिको सविस्तार वर्णन छ ।

पहिलो र दोस्रो सबैले बुझ्छन् । एउटा अध्ययनको अवस्था हो भने अर्को सामान्य घरेलु जीवन हो । पचास वर्ष पछिको तेस्रो र ७५ वर्ष पछिको चौथो जीवन पवित्रता र त्यागका साथ बिताउने अवस्था हो । दुवै जीवनको मुख्य अन्तर के हो भने एउटामा वन बाहिर बस्ने हो जसमा परिवारसंग जीवन बिताउन सकिन्छ । केटाकेटीको रेखदेख हुनसक्छ । हवन पूजा हुन सक्छ । ती सबै कुरा जुन धर्मशास्त्रमा उल्लेख ती सबै काम गर्न सकिन्छ । अन्तिम जीवनमा एक्लै कसैको सहारा बिना बस्नु पर्छ । सबै कुरा छोडेर बस्नु पर्छ । हुनत, अङ्ग्रेजीमा तेस्रोका लागि हर्मिट hermit र चौथोका लागि एसेटिक ascetic अवस्था भन्न सकिन्छ तर त्यसका लागि स्पष्ट शब्द अङ्ग्रेजीमा छैन । संस्कृतमा यी अवस्थाहरूको अलग अलग नाम उल्लेख पाइन्छ । दुवैको अन्तर के हो भने संसारको सामान्य त्याग वानप्रस्थ हो भने संसारिक तृष्णाको पूर्ण त्याग र सबै कृत्यहरूको परिसमाप्ति, मनमा कुनै चाहना नराख्नु र निश्चित वास स्थान नहुनु संन्यास हो ।^[११]

चार आश्रमका मुख्य विशेषता र आयुलाई तालिकामा संक्षेपीकरण गर्दै निम्नलिखित प्रकारले देखाउन सकिन्छ–

तालिका. आश्रम, त्यसका विशेषता र आयु

संक्षेपमा जीवनका चार विभाजनलाई यस प्रकार विभाजन गर्न सकिन्छ^[१२]

• १. जिज्ञासा र विकासको अवस्था,
• २. उद्योग र उपभोगको अवस्था,
• ३. ज्ञान अनुभवको सामञ्जस्य काल, र
• ४. आत्म कल्याणको धारणा

यी चार कुराहरूबाट व्यक्तिको व्यक्तित्व विकास भइ मानव जीवन पूर्ण हुन्छ भन्ने हिन्दु मान्यता रहिआएको छ । वर्ण व्यवस्था जस्तै आश्रम व्यवस्था हिन्दु सामाजिक जीवनको महत्तवपूर्ण अङ्ग हो । तर वर्ण व्यवस्थाको बारेमा जनि चर्चा गरिन्छ, आश्रम व्यवस्थाबारे चर्चा गरिंदैन । वर्णाश्रम व्यवस्थाको लक्ष्य भने पुरुषार्थको उपलब्धि मानिएको छ