कृमी

कृमी (नामभेद: कृमि) (इंग्रजी:Worms) हे अनेक भिन्नभिन्न प्रकारचे आणि भिन्नभिन्न आकारातील बहुतेक प्रजाती द्विलिंगी असलेले प्राणी आहेत. (द्विलिंगी:नर आणि मादी अवयव एकाच शरीरात असणे) यांचे शरीर सामान्यत: लांब दंडगोलाकार नळीसारखे किंवा चपटे असते. यांना हातपाय नसतात आणि सहसा डोळे देखील नसतात. यांच्या आकारात मोठी भिन्नता आढळते, जसे की ०.२ मिलिमीटर लांबीचे सूत्रकृमी, काही सेंटीमीटर लांबीचे गांडूळ, सागरी पॉलीचेट वर्म्स/ब्रिस्टल वर्म्स (१ मीटर)^[१] , आफ्रिकन महाकाय गांडूळ (६.७ मीटर पर्यंतची लांबी)^[२] अथवा सागरी निमेर्टियन वर्म बूटलेस वर्म/लिनियस लाँगिसिमस (५८ मीटर पर्यंतची लांबी)^[३]

ढोबळ मानाने विविध प्रकारच्या सरपटणाऱ्या जंतुना कृमी असे संबोधले जाते.

काही प्रकारचे कृमी माती, नाली, नदी अथवा समुद्रात राहतात. तर काही जातीचे कृमी परजीवी असून ते इतर प्राण्यांच्या/वनस्पतींच्या शरीरात राहतात. मुक्त-जिवंत कृमींच्या प्रजाती जमिनीवर राहत नाहीत, त्याऐवजी, सागरी किंवा गोड्या पाण्याच्या वातावरणात किंवा भूगर्भात राहतात. जीवशास्त्रात, "वर्म" (कृमी) हा शब्द सहसा अप्रचलित टॅक्सन, वर्मीस, कॅरोलस लिनियस आणि जीन-बॅप्टिस्ट लॅमार्क किंवा सर्व असंग्लक (नॉन-आर्थ्रोपोड) अपृष्ठवंशीय (इनव्हर्टिब्रेट्स) प्राण्यांसाठी वापरला जातो, जो आता पॅराफिलेटिक असल्याचे दिसून येते. थोडक्यात "वर्म" नावाचे बहुतेक प्राणी अपृष्ठवंशी असतात, परंतु हा शब्द 'उभयचर कॅसिलियन', 'पाय नसलेला सरडा' आणि स्लोवॉर्मसाठी देखील वापरला जातो. अँग्विस, सामान्यतः कृमी गटात पुढील अपृष्ठवंशी प्राण्यांचा समावेश होतो annelids (गांडुळे) आणि सागरी polychaete (केस ताठ उभे राहणे वर्म्स), गोलकृमी (roundworms ), platyhelminthes (पट्टकृमी), सागरी nemertean worms (बूटलेस वर्म्स), सागरी Chaetognatha (बाण कृमी), priapulid worms आणि कीटकांच्या अळ्या जसे की ग्रब्स आणि मॅगॉट्स.

वैद्यकीय क्षेत्रातील परजीवी जंतूंना हेल्मिंट्स असे म्हणतात, विशेषतः आतड्यात राहणारे जंत जसे की गोलकृमी, पट्टकृमी किंवा सूत्रकृमी. जेव्हा एखाद्या प्राण्याला किंवा माणसाला "कृमी असतात" असे म्हटले जाते, तेव्हा त्याचा अर्थ असा होतो की त्याला परजीवी वर्म्स, विशेषतः राउंडवर्म्स किंवा टेपवार्म्सचा प्रादुर्भाव होतो. फुफ्फुसातील चपटाजंत (लिव्हर फ्लूक) हा एक सामान्य परजीवी जंत आहे जो मासे आणि मांजरींसारख्या विविध प्राणी प्रजातींमध्ये आढळतो.

कृमी मुख्यतः तीन जातीत विभागलेले आहेत -

1. पृथुकृमी: (चपटे कृमी, Flat Worms) उदा. यकृतातील पर्णकृमी, पट्टकृमी.
2. गोलकृमी: (Round Worms) उदा. मानवाच्या आणि पशूंच्या शरीरातील जंत, अंकुशकृमी (तोंडात हुक असलेले कृमी), फायलेरिया (नारू व हत्ती रोग ज्यांपासून होतो ते कृमी).
3. कंटकशुंड कृमी:(Arrow Worms) यांच्या तोंडात काट्यासारखे बरेच आकडे असतात. उदा. ॲकँथोसेफाला.

याव्यतिरिक्त कृमींचे अनेक प्रकार आहेत आणि प्रत्येकाची बाह्य रचना वेगळी आहे. या कारणास्तव त्यांचे अचूक वर्गीकरण करणे कठीण आहे.

• स्वतंत्र प्लॅनेरिअन्सचा एक गट आहे ज्यात दोन परजीवी कृमी, 'फ्लूक्स' आणि 'टेप वर्म्स' येतात. प्लॅनेरियन्स तलाव आणि नाल्यांमध्ये आढळतात. फ्लूक्स एकतर माशांच्या गिलांना शोषणाऱ्यांद्वारे जोडलेले असतात, किंवा इक्टेपॅरासाइट्स असतात आणि त्यांच्या जीवनाच्या इतिहासात फक्त एकच पोषक घटक असतो, किंवा ते एंडोपॅरासाइट असतात आणि त्यात यकृत, रक्त आणि फुफ्फुसे असतात. टेपवर्म्स एपिडर्मिसशिवाय असतात, म्हणजे त्यांच्या तोंडात अन्न नलिका नसतात. बहुतेक टेपवर्म प्रजाती ह्या सजीवांच्या आतड्यात आढळतात. टायनिया सोलियम डुकरांमध्ये आढळते आणि टायनिया सॅगिनाटा इतर प्राणी आणि मानवांमध्ये आढळते.
• राउंडवर्म हे दंडगोलाकार आकाराचे (गोलाकार वर्म्स) असतात आणि ते मुक्त किंवा परजीवी असतात. मानवात आढळनारे Pinkrimi (पिन जंत), hook worms (हुक जंत), filarial worms आणि Elifantaisis जंत (Elephantisis) ही काही उदाहरणे आहेत.
• केसाळ जंत बहुतेक वेळा स्प्रिंग्ससारखे दिसतात. ते पौगंडावस्थेतील परजीवी असतात.
• काटेरी हेबेड कृमीत अन्न नलिका आढळतात.
• रिबन वर्म(रिबन वर्म) हे चिकट, लांब, मांसाहारी आणि हळू चालणारे असतात.
• सेगमेंटेड वर्म्स अर्थात गांडुळे, नेरीस, लीचेस इत्यादींचे शरीर विभागांमध्ये विभागलेले आहे.