Буриад

Бүгд Найрамдах Буриад Улс

Республика Бурятия
Бүгд Найрамдах Буриад Улс Республика Бурятия
Бүгд найрамдах улс
Албан ёсны галиглал
• Буриад	Буряад Улас
	Далбаа Сүлд
	Дуулал: "Бүгд Найрамдах Буриад Улсын төрийн дуулал"
	Солбицол: 53°48′N 109°20′E / 53.800°N 109.333°E 109°20′E / 53.800°N 109.333°E
Улс	Орос
Холбооны тойрог	Алс Дорнодын ХТ
Эдийн засгийн бүс	Алс Дорнодын ЭЗБ
Нийслэл	Улаан-Үд
Засаг захиргаа
• Төрөл	Ардын Хурал
• Тэргүүн	Алексей Цыденов
Газар нутаг
• Нийт	351,334 км2 (135,651 бээр2)
Хүн ам (2021 Тооллого)
• Нийт	▲ 978,588
• Байр	54-р байр
• Нягтрал	2.79/км2 (7.2/бээр2)
• Хотын нутаг	59.1%
• Хөдөө	40.9%
Цагийн бүс	UTC+8 (MSK+5)
ISO 3166 код	RU-BU
Улсын дугаар	03
Албан ёсны хэл	Буриад; Орос хэл
Вэб сайт	egov-buryatia.ru

Буриад (Орос: Бурятия; бур. Буряад Улас) — Оросын Холбооны Улс (ОХУ)-ын 83 субьектын нэг, Бүгд Найрамдах Улс нэг юм. Сибирийн холбооны тойрог, Дорнод Сибирийн эдийн засгийн бүст хамаарна.

Буриад нутаг 17-р зуунаас Оросын эзэнт гүрний мэдэлд орсон бөгөөд 1923 онд Зөвлөлт Оросын дотор «Буриад Монгол» нэртэй автономит улс үүсэн байгуулагдаж 1958 онд «Буриад» болгон нэрийг ЗХУ-ын удирдлага өөрчилсөн байна. ЗХУ бутарч ОХУ байгуулагдсан 1992 онд зэрэг нэгээр ахиж ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Буриад Улс (БНБурУ) хэмээх албан нэртэй болсон.

351 мянган км² газар нутаг, 2021 оны байдлаар 985 мянган хүн амтай. Нийслэл — Улаан-Үд (411 мянга хүн амтай).

Орос (65%), буриад (30%), татар зэрэг олон ард нутаглах ба христ, буддын шашин дэлгэрсэн.

Орос, буриад хос хэл бичиг чухалчлан хэрэглэнэ. Орноо 21 аймаг, 2 хотод хуваан захирдаг.

Нэр

Оноосон нэрийг кирилл монголоор Буриад, монгол бичгээр ᠪᠣᠷᠢᠶᠠᠳ (бурийад), буриадаар Буряад гэх ба буриад монголчууд орон гэсэн үг тодотгож Буряад орон, оросууд -ия дагавар залгаж Бурятия хэмээдэг.

1923 оноос «Буриад Монгол» байсныг 1958 онд ЗСБНХУ-ын Дээд зөвлөлийн шийдвэрээр «Буриад» болгон товчилжээ.

Газар зүй

Буриад орон Төв Ази, дорно Сибирь (Шивэр)-ийн өмнө захаар Монголын хээр тал, Сибирийн өтгөн шугуйн хооронд 351,334 км² (Оросын холбооны наян гурван махбодын дунд 15-р том нутаг) эзлэсэн ой мод, уул тал, ус нуур харамгүй бүрдсэн газар оршдог. Орос улсын хил дотроо зүүн талдаа Өвөр Байгалын хязгаартай өргөн зурвасаар, хойгуураа Эрхүү мужтай хиллэж, баруун хойд талаараа Байгал нуурт тулж, баруун талаараа бага шиг зайд Тува оронтой хаяа нийлдэг. Урд талаараа Монгол улсын Сэлэнгэ, Булган, Хөвсгөл аймагтай хил залгадаг.

Гүн, цэнгэг, үзэсгэлэнт Байгал нуурын эргийн 60% нь Буриадаар дайрдаг. Буриад Монголчууд нуураа Байгал далай гэж нандигнан биширдэг билээ. Буриадад Ангар Лена хоёр мөрөн, Байгал нуурын (52%) гэсэн гурван сав газар байна. Бүгд 25 мянга гаруй гол горхи урсдгаас >99% нь 200 км-ээс богино, 61% нь Байгал далайд цутгадаг. Томоохноос нэр дурдвал Зэд, Цөх, Хялга, Үд голыг хураан ирэх Сэлэнгэ мөрөн, цолгин цутгадаг Баргажин, Байгалын оройд цутгадаг Дээд Ангар байна. Лена мөрөн (буриадаар Зүлхэ мүрэн)-өө зүглэн оддог Витим Муя хоёр, Ангарыг чиглэн аяарладаг Эрхүү гол бас бий.

Хамгийн нам дор цэг нь далайн түвшнээс дээш 456 м өндөр дэх Байгал нуурын мандал бол, хамгийн өндөр цэг нь хоёр улсын хилийн цэг болсон Соёны ноён оргил Мөнх сарьдаг (3491 м) юм. Энд Зүүн Соёны нуруунаас гадна Хамар даваан, Байгалын, Улаан бургасан, Ахын, Баргажины, Витимийн гэх мэт нуруу, өндөрлөг орон бий.

Түүх

Эртнээс нааш Монгол угсааны нүүдэлчид оршин сууж ирсэн тус нутаг 1206 онд байгуулагдсан Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байв.

Оросууд 1648 онд Баргажинд анхны шивээгээ барьснаас хойш улам лавшруулсаар Буриад Монголыг эзэлжээ. 16-р зууны үеэс алт, ангийн арьсаар баялаг тус нутагт Хаант Орос Улсын худалдаачид, цэргүүд суурьшиж эхэлсэн аж. Оросууд 1666 онд Үд голын хөндийд цайз барьж, Дээд Үд буюу Верхне-Удинск хэмээн нэрлэсэн нь хожмын Улаан-Үд хот бөгөөд тэр үеэс тус бүс нутгийн төв болсон юм. 1689 онд Манж Чин гүрэн, Хаант Оросын хооронд байгуулсан Нерчинскийн гэрээ ёсоор албан ёсоор Оросын мэдэлд шилжсэн байна.

Хожим 1917 оны Октябрийн хувьсгалын дараа нэг хэсэг цагаан арми болон Япон улсад эзлэгдэж байсан бөгөөд 1920 онд Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах Улс Дээд Үдэд нийслэлтэйгээр оршин тогтнож байв. 1922 онд Зөвлөлт Холбоот Улсад нэгтгэгдсэний дараа 1923 онд Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Буриад Монгол Улс болон зохион байгуулагдсан юм. 1958 онд тус улсын нэрнээс Монгол гэдэг үгийг хасчээ.

1923 онд ЗХУ-ын ЗСБНХОУ-ын бүрэлдэхүүнд "Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Буриад Монгол Улс" байгуулагдав. 1927 онд Зөвлөлт засгийг эсэргүүцсэн буриадын ард түмний бослого гарсан боловч ЗХУ цэрэг, зэвсгийн хүчээр цус урсган даржээ. Зэвсэгт бослогоос хойш буриадчуудыг нэн ялангуяа боловсролтой хэсгийн эсрэг хэлмэгдүүлэлт эрчимтэй явуулснаар 1929 он гэхэд 35000 хүнийг хэлмэгдүүлсэн баримт байдаг.

1991 онд Оросын Холбооны Улс тусгаар тогтноход байр суурь дээшилж одоогийн эрх хэмжээ, нэрээ олжээ.

1991 оны 5 дугаар сарын 27-нд ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Буриад Улс болгож нэрээ өөрчилсөн тус улс нь мөн оны 12 сарын 25-нд ЗХУ задрахад ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд үлдэж, 1994 онд түүхэндээ анх удаа ардчилсан замаар ерөнхийлөгчөө сонгоход Леонид Потапов хэмээх орос хүн тус улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байна.

Ард түмэн

1970 оноос хойш Буриад ястны эзлэх хувь өсч байна^[10]:

Ястад/он	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
Оросууд	52,9 %	72,0 %	74,6 %	76,5 %	72,0 %	69,9 %	67,8 %	66,1 %
Буриадууд	43,9 %	21,3 %	20,2 %	19,0 %	23,0 %	24,0 %	27,8 %	30,0 %
Украинчууд	0,4 %	2,5 %	1,5 %	1,3 %	1,7 %	2,2 %	0,98 %	0,6 %
Татарууд	0,6 %	0,7 %	1,2 %	1,2 %	1,1 %	1,0 %	0,83 %	0,7 %

2010 онд Оросын иргэн Буриадуудын 62.16% нь Буриад улсад оршин сууж байна.

Орон нутаг

**Буриад орны хорин гурван нутгийн үндсэн мэдээлэл**
№	Нутгийн нэр			Газар нутгийн хэмжээ, талбай		Хүн амын тоо (2012.1.1-ээр)^[11]		Нутгийн төв	Дүүрэг, сумын тоо
№	монгол кирил	орос кирил	буриад кирил	км²	↑↓	хүн	↑↓	Нутгийн төв	Дүүрэг, сумын тоо
— хот – бүгд найрамдах улсад шууд харъяалагддаг хот (город республиканского подчинения) (2) —
1	Улаан-Үд хот	Город Улан-Удэ	Улаан-Үдэ хото	348	22	411,646	1	—	3
2	Хойдбайгал	Город Северобайкальск	Хойто-Байгал хото		23	24,615	11	—
— аймаг – хот суурин, сум хөдөө аль алиныг агуулсан нутаг (муниципальный район) (21) —
3	Ах аймаг	Окинский район	Ахын аймаг	26012	4	5,401	23	Өрлөг	4
4	Бабант аймаг	Баунтовский район	Баунтын аймаг	66816	1	9,389	22	Багдарин	9
5	Байгал шадар аймаг	Прибайкальский район	Байгал шадар аймаг	15472	7	26,904	9	Турунтаево	10
6	Баргажин аймаг	Баргузинский район	Баргажанай аймаг	18533	6	23,238	13	Баргажин	10
7	Бичүүр аймаг	Бичурский район	Бэшүүрэй аймаг	6201	17	24,742	10	Бичүүр	18
8	Загарай аймаг	Заиграевский район	Загарайн аймаг	6605	16	49,513	3	Загарай	20
9	Захаамин аймаг	Закаменский район	Захааминай аймаг	15320	8	28,016	7	Захаамин	24
10	Зэд аймаг	Джидинский район	Зэдын аймаг	8600	13	27,450	8	Шивээ	23
11	Муя аймаг	Муйский район	Муяын аймаг	25,164	5	12,834	21	Таксимо	3
12	Мухаршивэр аймаг	Мухоршибирский район	Мухар-Шэбэрэй аймаг	4532	19	24,562	12	Мухаршивэр	16
13	Сэлэнгэ аймаг	Селенгинский район	Сэлэнгын аймаг	8269	14	45,412	4	Галуутнуур	15
14	Тарвагатай аймаг	Тарбагатайский район	Тарбагатайн аймаг	3300	20	16,657	17	Тарвагатай	10
15	Түнхэн аймаг	Тункинский район	Түнхэнэй аймаг	11800	12	22,278	14	Хэрээн	14
16	Хабаан аймаг	Кабанский район	Хабаансхын аймаг	13470	9	59,274	2	Хабаан	19
17	Хиагт аймаг	Кяхтинский район	Хяагтын аймаг	4684	18	39,240	5	Хиагт	19
18	Хойдбайгал аймаг	Северо-Байкальский район	Хойто-Байгалай аймаг	53990	2	13,688	20	Доод Ангар	10
19	Хорь аймаг	Хоринский район	Хориин аймаг	13431	10	18,236	16	Хорь	11
20	Хурамхаан аймаг	Курумканский район	Хурамхаанай аймаг	12450	11	14,704	19	Хурамхаан	10
21	Хэжэнгэ аймаг	Кижингинский район	Хэжэнгын аймаг	7871	15	16,154	18	Хэжэнгэ	9
22	Эвлэг аймаг	Иволгинский район	Эбилгын аймаг	2663	21	39,078	6	Эвлэг	6
23	Яруу аймаг	Еравнинский район	Яруунын аймаг	30725	3	18,360	15	Нарст	14
Буриад орны дүн	351334	—	971,391	—	—	3+254

Аж үйлдвэр

Уул уурхай, мод боловсруулах, хөнгөн аж үйлдвэр, хонины аж ахуй зэрэг нь тус улсын аж үйлдвэрийн гол салбарууд болно.
Сибирийн төмөр зам тус улсын нутгаар дайрч өнгөрөх бөгөөд Улаан-Үд нь Монгол улсаар дамжин БНХАУ орох төмөр замын чухал зангилаа болно.