Компир

Компирот е повеќегодишно зелјесто растение, од животниот облик геофити - поседува подземно стебло (тубер, од каде и потекнува латинскиот назив) од типот кртоли. Бојата на цветот варира од бела до розова и виолетова, со силно жолто обоени прашници. Одгледуваните вариетети главно се бесполни (без цветови или со стерилни цветови). Опрашувањето во повеќето случаи е надворешно (инсекти, ветер), но постојат податоци за самоопрашување/самооплодување. Сите вариетети на компирот можат вегетативно да се размножуваат со кртоли. Плод на плодните врсти се бобинките кои потсетуваат на малите зелени плодови на доматот. Често кртолите се нарекуваат плодови на компирот, но тоа ботанички е неисправно. Во плодот може да се најдат и до 300 парчиња од семето.

• 
  цветови
• 
  цветови
• 
  Нива посадена со компири во Скопско
• 
  Бавча (градина) со компир во Нова Брезница, Општина Сопиште
• 
  Бавча (градина) со компир во Нова Брезница, Општина Сопиште
• 
  Бавча (градина) со компир во Нова Брезница, Општина Сопиште
• Прости, полусложени и сложени скробни зрна од компир под микроскоп

Припитомувањето на компирот било предмет на големи претпоставки. Примероците што ги опишал Карл Линеј припаѓале на подвидот -{S. tuberosum ssp. tuberosum}- кој расте во шумите на архипелагот Чилое.

Меѓутоа, археолошките докази сепак не наведувале на никакви конкретни и дефинитивни заклучоци, што одело во прилог на можната теза за „двојно потекло“ на компирот, со главен средиште на Андите во Перу и Боливија, и со споредно средиште во Архипелагот Чилое^[2] што ја предложил ботаничарот и генетичар Николај Иванович Вавилов во својата студија за географијата на припитомените растенија. Во склад со оваа теорија, еден подвид потекнува од висорамнините каде Инките и Тиванаките веројатно го припитомиле во 7. милениум п.н.е., додека другата потекнува од архипелагот Чилое.

Контроверзата била разрешена во 2005 година, кога била објавена генетичка студија што ја водел и спровел ботаничарот Дејвид Спунер од Универзитетот во Висконсин. Спунер е стручњак кој работи на Отсекот за земјоделство во САД. Преку анализи на генетските ознаки кај околу 360 видови компир, тој заклучил дека „сите видови што се одгледуваат денес потекнуваат од припитомувањето -{S. bukasovii}- од југот на Перу и западна Боливија“, што се случило пред околу 8000 години п.н.е.

Многу од овие видови потекнуваат од чилеанскиот хибрид добиен со вкрстување на овој вид и една дива врста што растела во пампите^[3], со што се добила -{S. tuberosum ssp. tuberosum}-, од која денес потекнуваат најмалку 286 домашни видови,^[4] што во секој случај не ги прави задолжително^[5] предци на илјадници други вариетети на овој подвид што денес постои и најмногу се одгледува во светот.^[6]. Основна разлика меѓу овој и -{S. tuberosum ssp. andigena}-, првобитниот компир од перуанските Анди, е во циклусот на светлината што им е потребна: додека перуанскиот подвид е прилагоден на кратки денови, не цвета, ниту произведува корен ако премногу е изложен на светлина, подвидот -{tuberosum}- бара многу светлина.

Теоријата за перуанското потекло на компирот е доста стара и се проценува дека во Перу има повеќе од 3.000 различни домашни видови компир, а некои од нив не можат да се одгледуваат надвор од Перу затоа што бараат специфични климатски и агроеколошки услови^[7].

Голем број видови на одгледуван зеленчук потекнуваат од територијата на Јужна Америка, и повеќето од нив во Европа се воведени во употреба набрзо по патувањето на Колумбо во 1492 година, но компирот бил увезен многу подоцна. Причината за ова „доцнење“ може да се најде во податокот дека бил одгледуван во повисоките предели на Андите, кои Шпанците ги посетиле дури во 1532 година. За првпат компирот на територијата на денешна Колумбија во книжевноста се споменува во 1537 година (го споменува Педро Сиеса Леон, современик на Франсиско Писаро), а како ново растение е опишан дури во 1552 година. Датумот на пренесување на компирот во Европа сè уште не е утврден (и веројатно не е ни запишан), но може да се утврди најраното присуство на компирот на европскиот континент.^[8]

Компирот во 1588 година веќе бил познат и одгледуван во одредени делови на Апенинскиот Полуостров, што укажува на уште порана широка употреба на ова растение во Шпанија^[9]. Постојат индиции дека одгледувањето на компирот во Шпанија постоело пред 1573 година^[9]. Неодамна се пронајдени податоци за извоз на компир од Канарските Острови за Антверпен во ноември 1567 година. Ако се претпостави дека веројатно бил одгледуван барем пет години на Канарските Острови, годините околу 1562-та би можеле да се означат како години на воведување на компирот во Европа^[8]. Ово би значело дека компирот во Европа стигнал само десет години по опишувањето на видот, односно околу 30 години по Писаро^[8], како и дека најпрвин бил одгледуван на островите, а дури подоцна и во континентална Шпанија.

Компирот е една од поважните намирници во човековата исхрана, а бил многу значаен во искоренувањето на гладот во Европа. Во исхраната на човекот се употребува варен и печен, додека суров е благо отровен. Со индустриска постапка од компирот се добива скроб, а со сечење на компирот на тенки листови, потоа со отстранување на скробот и пржење во врело масло се добива чипс. Компирот го напаѓа инсектот компирова златица која може да биде погубна за родот.

Компирот, со просечна потрошувачка од 103,1 килограми по домаќинство, бил најупотребуваниот зеленчук во Македонија во 2017 година.^[10].

Според Заводот за статистика, производството на компир во Македонија од 2001 до 2020 година, во тони, е следното:^[12]

Произведен компир во Македонија (во тони) (2001-2020)

• „Кромпир“ (македонски превод: Кромпир) — песна на српскиот поет Васко Попа.^[13]

• 
  Набрани компири во вреќи на нива во Скопското Поле, Македонија
• 
  Набрани компири во вреќи на нива во Скопското Поле, Македонија
• 
  Набрани компири во вреќи на нива во Скопското Поле, Македонија

• Сладок компир (батат)
• Зрнци

• Solanum tuberosum (potato, papas): life cycle, tuber anatomy на GeoChemBio Архивирано на 8 април 2022.
• GLKS База на податоци за компирот
• Интернационален центар за проучување на компирот
• Светски конгрес за кромпирот
• База податоци за видовите компир одгледуван во Европа
• Британска канцеларија за компир Архивирано на 16 септември 2008 г.
• База податоци за видовите компир
• Музеј на компирот
• Информации и размени во врска со компирот
• GMO Safety: Генетско инженерство на компир Архивирано на 29 септември 2008 г.