Hadita
Ny hadita na atara dia izay heverin' ny ankamaroan' ny Mozilmana sy ny sekoly maro mahazatra ho firaketana ny teny sy ny fihetsika aman' asa ary ny fankatoavana mangina avy amin' ny mpaminanin' ny silamo Mohamady izay nampitaina tamin' ny alalan' ny rojo-mpitantara. Raha lazaina amin' ny teny hafa, ny ḥadita dia fitaterana ny zavatra nolazain' i Mohamady sy nataony[1] (jereo: lovantsofina am-bava). Amin' ny teny arabo ny hadita dia atao hoe حديث / ḥadīṯ (raha tokana) na أحاديث / ʾaḥādīṯ (raha maro)[2], izay midika hoe "resaka" na "lahateny", ary ny atara dia atao amin' ny teny arabo hoe أثر /ʾAṯar, izay midika hoe "sisa" na "vokany"[3].
Amin' ny manam-pahaizana ao amin' ny silamo sonita dia niita-kevitra ilay teny ka manondro ny fitambaran' ny lovantsofina rehetra mifandraika amin' ny fihetsika sy ny asa ary ny tenin' i Mohamady sy ny an' ny mpiara-dia aminy fahavelony (atao hoe sahaba)[4][5]. Ao amin' ny silamo siita, ny hadita dia fanehoana ny sunnah sy ny teny ary ny fihetsik' i Mohamady sy ny an' ny fianakaviany: ny Ahl al-Bayt (ny imam roa ambin' ny folo sy i Fatima zanakavavin' i Mohamady)[6].
Na izany aza, ny hadita, nanomboka tamin' ny taonjato faha-19, dia nanaovan' ny islamôloga fikarohana, izay nahafaha-naneho ny fisian' ny fandrafetana sy famoronana teo amin' ny hadita sy teo amin' ny rojom-pampitana azy. Ho an' ilay islamôlôga Stephen Shoemaker dia tsy manome fahalalana azo antoka momba ny fiandohan' ny finoana silamo ny fitantarana tantaram-piainana sy ny hadita.
Na dia vitsy aza ny andininy mamaritra lalàna ao amin' ny Kor'any (izay heverin' ny Mozilmana ho tenin' Andriamanitra nambara tamin' i Mohamady) dia tsy vitan' ny hoe mitondra fanazavana momba an' Andriamanitra (Allâh), momba ny Kor'any, momba an' i Mohamady ary momba ny fiainana aorian' ny fahafatesana ny hadita, fa manome tari-dalana momba izay rehetra mandrindra ny fiainan' ny mpino (atao hoe sunnah), manomboka amin' ny antsipirian' ny adidy ara-pivavahana (fidiovana, vavaka, fifadian-kanina, fivahiniana masina) ka hatramin' ny fananarana sy ny fitondran-tena tsara (adidy sy fandrarana, soatoavina ara-môraly sy faharatsiana, fitsipi-pitondrantena, sakafo, fitafiana, sns.)[7]. Noho izany dia avy amin' ny hadita fa tsy avy amin' ny Kor'any ny ny ankamaroan' ny fitsipika ao amin' ny lalàna silamo (sharia)[8].
Ny hadita dia azo raisina ho "taolan-damosina" ao amin' ny sivilizasiôna silamo[9], ary ny fahefany izay loharanon' ny lalàna ara-pivavahana sy ny fitarihana ara-môraly dia mitana anjara toerana faharoa aorian' ny Kor'any (izay heverina ho tenin' Andriamanitra)[10]. Maro dia maro ny fomba fijery ara-teôlôjia sy araka ny lalàna momba ny hadita teo amin' ny tantaran' ny silamo, ka ny sekoly sy ny fireham-pisainana samihafa dia tsy manome lanja ny hadita amin' ny fomba mitovy ary ny sasany dia mitsipaka ny hadita[11].
Ny maha zava-dehibe ny hadita amin' ny famaritana ny tenim-pinoana (dôgma) sy ny lalàna dia samy hafa ary mbola miovaova arakaraka ny fironana ara-pivavahana ao anatin' ny finoana silamo. Ny Mozilmana sasany dia mino fa ny fitarihana silamo dia tokony hiorina amin' ny Kor'any irery ihany, ka mitsipaka ny fahefan' ny hadita; ny sasany indray milaza fa ny ankamaroan' ny hadita dia noforonina (pseodepigrafa)[12] noforonina tamin' ny taonjato faha-8 sy faha-9 taor. J.K., ary lazaina ain' ny fomba tsy marina fa avy amin' i Mohamady[12][13]. Teo amin' ny tantara, ny sekta sasany ao amin' ny karijisma koa dia nandà ny hadita, nefa ny Motazilita kosa nandà ny hadita tsy ho fototry ny lalàna silamo, sady nanaiky ny sunna sy ny ijma[14]. Ny Mozilmana izay mitsikera ny hadita dia manantitrantitra fa ny olana eo amin' ny Tontolo Silamo dia avy amin' ny ampahany amin' ny singa nentim-paharazana ao amin' ny hadita ary mitady ny handà ireo fampianarana ireo[15].
Satria ny hadita sasany dia mirakitra fanambaràna mampiahiahy ary mifanipaka mihitsy aza, dia lasa seha-pandalinana lehibe ao amin' ny finoana silamo ny fanamarinana ny maha azo antoka ny hadita[16]. Ny taranja andalinana ny lovantsofina momba an' i Mohamady mba hanavahana izay lazaina amin' ny fomba diso fa momba azy dia ny علم الحديث /ˤilm al-ḥadīth ("siansan' ny hadita).
Amin' ny endriny mahazatra dia misy fizaràna roa ny hadita: ny rojo-mpitantara nampita ny tatitra (isnad), ary ny lahatsoratra fototra amin' ny tatitra (ny matn)[17][18][19]. Sokajîn' ny mpitondra fivavahana sy mpahay lalàna mozilmana ho ao amin' ny sokajy toy ny sahih ("marina") sy ny hasan ("tsara") ary da'if ("malemy")[20] ny hadita tsirairay. Na izany aza, ny vondrona samihafa sy ny manam-pahaizana samihafa dia mety hanasokajy hadita iray amin' ny fomba hafa.