Triticum

La paròla Triticum, la fà riferimènt a l'operasiù che se fà per separà i grà de formét de la pùla e de la pàia. Triticum el völ dì, "(el cereàl) che bizògna tribià (per püdì cönsömàl)"; isé come el mèi el vé del latì milium, che öl dì "masnàt", cioè, "(el cereàl) che bizògna masnà (per püdì cönsömàl)".

La clasificasiù del zèner Triticum l'è cumplicàda e l'è stàda l'ogèt de divèrsi stüde; la clasificasiù de van Slageren l'è chèla piö recente e al dé d'encö l'è acetàda de la piö part dei stüdiùs. En piö, en quach stüdiùs el g'ha sügerìt de ünificà 'l zèner Triticum col zèner Aegilops perchè de spès le spéci de chèsti dù zèner le pöl ibridàs e dà dèle piànte che pöl reprodücìs. Per chèste rizù, se pöl troà dèle citasiù de ótre spéci che aparté al zèner Triticum, che adès i è declasàde al rànch de sotaspéce o asegnàde al zèner Aegilops.

El zèner Triticum el g'ha dét 6 spéci clasificàde en bàze al leèl de ploidìa (cioè al nömer de cromozòmi che gh'è 'ndèl genòma) e a la cumpuzisiù genòmica.

Dò spéci i è diplòidi, có 14 cromozòmi, dò i è tetraploidi có 28 cromozòmi e dò i è ezaplòidi có 42 cromozòmi.

• El Triticum monococcum (diplòide có genòma A ^m ) el g'ha dò sotaspéci: T. monococcum aegilopoides, salvàdech, e T. monococcum monococcum, cultiàt e comercializàt col nòm de far pesèn;
• El T. urartu (diplòide có genòma A) el gh'è apéna al stòto salvàdech. I genòmi de T. monococcum e T. urartu i se 'nsomèa fés ma le dò spéci i è cunsideràde separàde perchè se le se fecónda 'ntra de lùre le dà mìa de le piànte fèrtii;
• El T. turgidum (tetraplòide có genómi BA), comercializàt cóme formét dür, l'è 'l rezültàt de l'ibridasiù de 'na spéce de la lìnea evolutìva del Aegilops speltoides e 'l pòlen del T. urartu. El T. turgidum el g'ha divèrse sotaspéci de le quàle le piö 'mportànte i è 'l T. turgidum dicoccoides (ciamàt apò Triticum dicoccoides), che l'è la fùrma de la quàl gh'è stat demestegàt el T. dicoccum (o Triticum turgidum ssp. dicoccum), cultiàt e comercializàt col nòm de far. De chèsta spéce gh'è stat derivàt el formét dür (Triticum durum o T. turgidum ssp. durum). Apò a 'l Kamut® el par che 'l fàghes part de chèsta spéce e precizamènt de la sotaspéce T. turgidum ssp. turanicum o T. turgidum ssp. polonicum;
• El T. timopheevii (tetraplòide có genomi GA), che 'l se 'nsomèa fés al T. turgidum ma l'è 'l rezültàt de l'ibridasiù piö recènte 'ntra l'Aegilops speltoides e 'l pòlen de T. urartu. Quan che vé interfecondàt, T. turgidum col T. timopheevii i da mìa 'na progénie fèrtil e per chèsto le vé cunsideràde spéci diferènte. El T. timopheevii el g'ha dò sotaspéci: el T. timopheevii ssp. armeniacum, fùrma salvàdega de la quàl gh'è stat demestegàt 'na fùrma cultiàda endèn quach regiù del Caucaso, el T. timopheevii ssp. timopheevii;
• El T. aestivum (ezaplòide có genòmi BAD) l'è deriàt de l'ibridasiù de 'na sotaspéce cultiàde de T. turgidum e 'l pòlen de 'na spéce salvàdega, l'Aegilops tauschii. Töte le sótaspéci i è cultiàde ma le piö 'mportànte i è 'l formét tèner e la spèlta;
• El T. zhukovskyi (ezaplòide có genòmi GAA^m ) l'è deriàt de l'ibridasiù 'ntra T. timopheevii timopheevii e 'l pòlen de T. monococcum. Apò a chèsta la ezìste apéna come fùrma cultiàda e se la tróa endèn quach regiù del Caucaso.

Nota : Quan che gh'è mìa 'n nòm endèla colòna «nòm popolàr» völ dì che gh'è nisü nòm popolàr per chèla spéce lé.

El formét dür e 'l formét tèner i è tra i cereài piö dopràcc per l'alimentasiù de l'òm. El formét dür el g'ha piö tàte proteìne de chèl tèner. Col formét dür se fà sö dele sémole e semolàcc de granülàt gròs cói spìgoi nècc, envéce col formét tèner se fà sö dele farìne de granülàt srotondàt. El formét dür l'è dopràt suratöt per fà sö la pàsta (ma apò a sèrte tìpi de pà), chèl tèner l'è dopràt per fà suratöt el pà e la pàsta a l'öf.

Le piànte del zèner Triticum i è stàde 'ntra le prìme a éser cultiàde de l'òm. El cèntro de la demestegasiù l'è stat identificàt, dei archeòlogi, en divèrse località 'ntra i mucc de l'Iran e de l'Anatolia, 'nfìna a rià sö la còsta de la Palestina e 'ndèle ài del Tigri e del Eufrate, che pò l'è la zòna che gh'è stat definìt "Mezalüna fèrtil".

I archeologi e i stòrich i g'ha mitìt en evidènsa l'importànsa del ruòle che i g'ha ìt el formét e 'l far endèla formasiù de organizasiù piö complèse. Se le verdüre le pöl véser cultiàde apò de nùclei nòmadi, el formét, co le cundisiù climàtiche de la àl del Tigri e del Eufrate, le g'ha ubligàt i prim òm che g'ha cultiàt el formét a fa sö 'na rét de canài per fa rènder de piö la cultüra, a fa sö le prìme cità difindìde de mür per difènder el racólt, a organizà dèi ezèrciti per difènder el teretóre irigàt dei nùclei de nòmadi, ecc. La cultiasiù dei formécc la g'ha ubligàt l'òm a organizà i prim ezèmpe de società civìl.

• Harlan Jack R., Crops and man, American Society of Agronomy, Madison 1975
• Haudricourt André G., L'homme et les plantes cultivées, Gallimard, Paris 1943
• Helbaek Hans, Domestication of Food Plants in the Old World, in Science, vol. 130, 3372, aug 1959
• Jardé Auguste F., Les céréales dans l'antiquité grecque, Paris 1925
• Jasny Naum, The Wheats of Classical Antiquity, Baltimore 1944
• Messedaglia Luigi, Per la storia dell'agricoltura e dell'alimentazione, Piacènsa 1932
• Morgan Don, Marchants of grain, New York 1979
• Oliva Alberto, La politica granaria di Roma antica dal 265 a. C. al 410 d. C., Piacènsa 1930
• Saltini Antonio, I semi della civiltà. Frumento, riso e mais nella storia delle società umane, Bològna 1996
• Saltini Antonio, Storia delle scienze agrarie, 4 voll., Edagricole, Bologna 1984-1989
• Vavilov Nikolai I., Studies on the Origin of Cultivated Plants, Institut de botanique appliquée, Leningrad 1926
• Vavilov Nicolai I. (a cura Starr Chester K.), The Origin, Variation, Immunity and Breeding of Cultivated Plants. Selected Writings, in Chronica botanica, 13: 1-6, Waltham, Mass., 1949-50
• Vavilov Nicolai I., World Resources of Cereals, Leguminous Seed Crops and Flax, Academy of Sciences of Urss, National Science Foundation, Washington, Israel Program for Scientific Translations, Jerusalem 1960
• Zohary Daniel, Hopf Maria, Domestication of Plants in the Old World, 3dh ed., Oxford University Press, Oxford 2000