Dialétto cravaiéize
O dialétto cravaiéize (diilêtu di Capragghia in cravaiéize[2]) o l'é stæto o parlâ da léngoa còrsa de l'îzoa de Cravæa che, aprêuvo a-i sò stréiti ligàmmi co-a Repùbrica de Zêna, o l'àiva pigiòu bén bén de infloénse da-a léngoa lìgure, spécce into sò léscico.
ZE | Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
| Cravaiéize † Diilêtu di Capragghia | |
|---|---|
| Parlòu in |  Itàlia |
| Parlòu in |  Toscann-a(Cravæa) |
| Perîodo | ?~ànni 1980[1] |
| Parlànti | |
| Clasìfica | estìnta |
| Clasificaçión | |
| Filogénezi | Léngoe indoeoropêe Itàliche Romànze Romànze de ponénte Toscàn medievâle Còrso Cravaiéize |
Stöia
O ligàmme de Zêna con l'îzoa o l'é comensòu ciù tàrdi da batòsta pizànn-a inta batàggia da Melöia do 1284; Cravæa a no l'é defæti minsonâ into tratâto de pâxe, ségno che inte 'n prìmmo moménto a no gh'àiva de interèsse stratégico pi-â Repùbrica. A-o mànco formalménte, l'îzoa a l'é dónca restâ a-a Repùbrica de Pîza scìnn-a-a fìn da sò indipendénsa, co-a batòsta inta goæra cóntra Firénse inte l'ànno 1406. Profitàndo da scitoaçión, o capitàn zenéize Scimón De Mâi o l'àiva òcupòu Cravæa ma, into 1413, o l'à lasciòu l'îzoa a-i fiorentìn, dæto ch'a pertocâva a lô pò-u tratâto tra Pîza e Firénse do 1406 e pe 'n âtro tra Zêna e Firénse into 1413. A ògni mòddo, into 1430 o De Mâi o l'é tornòu in sce l'îzoa, dòppo avéila acatâ pe 2.000 frànchi zenéixi[3].
A scignorîa di De Mâi a l'é andæta avànti scìnn-a-o 1504, co-ina ribelión di abitànti ch'a l'à portòu, doî ànni dòppo, a-o pasàggio de l'îzoa inte moén do Bànco de Sàn Zòrzo, ch'o gh'à lasciòu ciù outonomîa. Co-o pasâ di ànni, sott'a-o domìnio zenéize gh'é stæto l'arîvo de 'n çèrto nùmero de sordàtti e aministratoî da-a tærafèrma pi-â goarnixón e o govèrno de l'îzoa, che vegnîvan in particolâ da-a Rivêa de Levànte. Spécce dòppo l'atàcco di tùrchi de Dragut do 1540, ch'àivan masòu a ciù pàrte di òmmi into blòcco do pàize, i lìguri àn de manimàn spozòu de dònne do pòsto, comensàndo a mescciâse co-e génte de l'îzoa[4]. A-o 1556 a remónta quélla che, fòscia, a l'é a prìmma testimoniànsa scrîta do parlâ cravaiéize d'alôa, sàiva a dî 'na létia spedîa a Zêna cómme lagnànsa cóntra o leugotenénte do governatô e-e sò superciàie[5].
O cravaiéize, infloensòu inte sto mòddo chi da-i parlæ lìguri, o l'é restòu in ûzo pe ciù de tréi sécoli, comensàndo a scentâ co-a fórte emigraçión tra a fìn do sécolo XVIII e o coménso do XIX, caxonâ da-a crîxi comerciâle dovûa a-a cesción da Còrsega a-a Frànsa e a chéita inti comèrci tra l'îzoa còrsa e a Ligùria[6]. A ògni mòddo o parlâ cravaiéize o l'à rexistîo pe tòsto 'n âtro sécolo, scìnn-a-a fondaçión da colònia penâle agrìcola, fæto ch'o l'à portòu a-a fûga di ùrtimi abitànti do pòsto e a-o desfâse da ræ sociâle de l'îzoa, co-in procèsso de pèrdia do parlâ ch'o l'é terminòu prìmma da fìn di ànni '80[1].
Into 2020, inte l'ànbito de 'n progètto de descovèrta e valorizaçión da stöia e de tradiçioìn do pòsto, l'é stæto inandiòu da-a Región Toscànn-a e da-o comùn de Cravæa de riçèrche in sce l'îzoa e o sò antîgo parlâ[7].
Descriçión
O parlâ de Cravæa, a diferénsa de quélli de âtre îzoe de l'arçipélago toscàn, o l'êa ligòu ciù a-a léngoa còrsa che a-i parlæ toschén. A prezénsa de infloénse lìguri, inte 'n mòddo scìmile a-o parlâ madænìn, a l'é testimoniâ sorviatùtto into sò léscico, e, a-a Cravæa in particolâ, són intræ inte l'ûzo locâle da-o contàtto e o mescciâse tra e dôe léngoe. Defæti, scibén che gh'é de infloénse de ciæa derivaçión lìgure in sciâ léngoa còrsa intrêga, into parlâ cravaiéize, coscì cómme pò-u madænìn, l'ajasìn e, fòscia, o calvéize, o sò nùmero o l'é bén bén ciù inportànte e, insémme a di eleménti sopravisciûi de scintàsci, morfologîa e fonética, quésto fæto o pòrta a 'n çèrto destàcco de sti parlæ chi da quélli di pàixi da-arénte[8].
Tra e pòule cravaiéixi che vêgnan da-o lìgure gh'é, prezénpio, ànciua, barconu, brunzínu, camallà, invisgéndu, papé, purzemmulu, scurrì, zina, e tànte âtre, spésse vòtte in comùn co-o parlâ còrso da Madænn-a ciù, in mezûa ciù contegnûa, co-o rèsto di parlæ còrsci e, de ræo, sàrdo-còrsci ascì[9].
Pi-â fonética, un di éxiti ciù caraterìstichi, comùn a-i parlæ con ciù infloénse zenéixi, o l'é o pasàggio da -LI- a ['g], frûto de l'adataménto de l'éxito locâle a-o [ğ] do zenéize e do bonifaçìn. Sto træto chi o l'àiva portòu a 'n destàcco marcòu da-i éxiti ciù vixìn, sàiva a dî quélli de l'Èlba e da región do Còu Còrso e dónca, a-o pòsto de pòule cómme figliolu, megliu e paglia, into cravaiéize gh'êa e fórme figghiolu, mégghiu e pagghia[10]. In sciâ fìn, into cravaiéize a l'é atestâ a prezénsa, derivâ da-o "ghe", do pronómme e avèrbio ghi (e di sò conpòsti cómme gu, fuxón de ghi co-o pronómme u, ö sæ "ghò-u"), inportànte cangiaménto de scintàsci che gh'é ascì inte âtre variànte còrse ciù ligurizæ, dêuviòu a-o pòsto de ci[11].
Testimoniànse scrîte
Nòtte
Bibliografîa
- (IT) Tina Santini Lolli, Capraia d'altri tempi. Aspetti di vita, Parlata locale, Livórno, La Fortezza, 1982.
- (IT) Annalisa Nesi, Il dialetto capraiese: qualche riflessione in margine ad un documento ottocentesco, in AA. VV., La Leçon des dialectes, Hommages à Jean-Philippe Dalbera, Lisciàndria, Edizioni dell’Orso, 2012, pp. 223-233.
- (IT) Fiorenzo Toso, La componente ligure nel lessico capraiese (abstract), in Zeitschrift fiir romanische Philologie, vol. 115, n. 3, 1999, pp. 472-501.
- (IT) Fiorenzo Toso, L'avverbio e pronome ghi in dialetti corsi e peri-corsi, in Linguistica, vol. 45, n. 2, Dexénbre 2005.
Colegaménti estèrni
- (CO, LIJ, IT) Tina Santini Lolli, Brani scelti nel dialetto dell'isola di Capraia: edizione digitale, in sce archive.is. URL consultòu o 27 lùggio 2023.