Қырым татарларының ұлттық мәжілісі

Мәжіліс 1991 жылы Құрылтайдың екінші (қазіргі бірінші) шақырылымының шешімімен құрылды. Құрылтай бекіткен ережеге сәйкес, Құрылтай отырыстарының арасындағы кезеңде Мәжіліс «Қырым татар халқының ең жоғары бірыңғай толық құқылы өкілді органы болып табылады және Құрылтай өз делегаттарының арасынан сайлайды»^[5][6]. Құжатта Қырым татарларының мемлекеттілігін қалпына келтіру мақсаты да қойылған^[7].

1991 жылғы бірінші президенттік сайлауда Мәжіліс Вячеслав Черноволдің кандидатурасын қолдады^[8].

Мәжіліс «"ҚЫРЫМ" ҚОРЫ» қайырымдылық ұйымы, сондай-ақ 1994 жылдың ақпанында Мәжілістің бастамасымен және қолдауымен, сонымен бірге Украинаның премьер-министрі міндеттерін атқарушы Ефим Звягилский мен негізін қалаушылардың бірі Мұстафа Жемилевтың өкімімен құрылған Имдат банкі арқылы қаржыландырылды.

1992 жылдың қазан айында Красный Рай елді мекенінде (Алушта маңында) құқық қорғау органдары бірнеше қырым татарларын ұстады және өздері басып алған аудандардағы уақытша үйлерді қиратты. Бұл оқиға Мәжіліс қолдаған Қырым татарларының Қырым парламенті ғимаратын басып алуына себеп болды. Әкімшілік ғимаратқа нақты шабуыл Қырым Жоғарғы Кеңесін Қырым татарларына үлестеме негізінде Қырым парламентіндегі 14 орын беруге итермеледі. Үлестеме енгізудің негізгі лоббишілерінің бірі Қырым Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Николай Багров болды. Соның арқасында 1994 жылы қаңтарда Қырымда өткен президенттік сайлауда Мәжіліс Багровты қолдады. Екі айдан кейін парламенттік сайлауда Құрылтай өкілдері Қырым татар аймағында жеңіске жетіп, барлық 14 үлестік орынды иеленді.

1994 жылы Украинада президенттік сайлау науқаны кезінде Қырым татар халқының Мәжілісі Леонид Кравчукты қолдады.

1997 жылы Мәжілісте жікке бөліну орын алды. Мәжілістің 16 мүшесінен тұратын топ Жемилевті Имдат-банктің қаражатын жымқырып, Мәжілістегі авторитарлық басшылығымен айыптады. Нәтижесінде 1998 жылы наурызда өткен Құрылтайда Мәжілістің 16 мүшесін құрамынан шығарумен қақтығыс аяқталды.

1999 жылы президент сайлауы кезінде Мәжіліс бірінші турда «Рухтық» Геннадий Удовенконы, кейін екінші турда Леонид Кучманы қолдады.

2004 жылғы президенттік сайлауда Мәжіліс болашақ президент Виктор Ющенконың кандидатурасын қолдады. 2005 жылы мамырда Ющенко Мәжіліс басшылығынан Қырым татар мемлекетін құру мақсатын қойған 1991 жылғы Құрылтай қарарын қайта қарауды сұрады, сонымен қатар Қырым Автономиялық Республикасының мәртебесі қайта қаралмайтынын мәлімдеді.

2010 жылғы президенттік сайлаудың екінші кезеңінде Мәжіліс Юлия Тимошенконы қолдады. 2010 жылы Виктор Янукович президенттікке келгеннен кейін ұйымда ұлттық және аймақтық деңгейде үкіметпен қайшылықтар мен қақтығыстар болды.

Еуромайдан кезінде Мәжіліс ресми түрде үкіметтің тез арада қызметтен кетуін және Жоғарғы Радаға кезектен тыс сайлау өткізуді талап етті, сонымен қатар бірнеше жүздеген жақтастарын наразылық шерулеріне қатысу үшін Киевке жіберді. Сонымен қатар, Мәжіліс «билеуші партияның талабы бойынша төтенше жағдай енгізу және бейбіт әрекеттерді күшпен басу туралы талаптарды қамтитын шешімдерді» қабылдағаны үшін Қырым Автономиялық Республикасының Жоғарғы Радасын айыптады.

2014 жылдың ақпанында Мәжіліс Қырымды Ресейге аннексиялауға (әсіресе түбектегі Ресей әскерінің операциясы басталғанға дейін) қарсы тұрған жалғыз ұйым болды.

Ұйымның басшысы Рефат Шұбаров 27 ақпанда автономиялық биліктің ғимараттарын айырым белгісіз ресейлік арнайы жасақтар басып алғаннан кейін құрылған Сергей Аксенов үкіметін мойындамайтындығын жариялап, «қарумен жабдықталған адамдарды» ҚАР Жоғарғы Кеңесі ғимаратынан тысқары шығаруға шақырды, ал наурыз айында Мәжілістің мәлімдемесінде Қырымның мәртебесі туралы референдумды өткізу туралы шешім «заңсыз қабылданғандықтан», Қырым татарлары мен Қырымның басқа тұрғындарына оған бойкот жариялауға шақырып, қарсылық білдірді. Рефат «Громадського ТВ» телеарнасында сөйлеген сөзінде Мәжілістің шешіміне сәйкес, Қырым татарлары «басқыншылық жағдайында» референдумды не қазір, не келешекте де мойындамайтынын мәлімдеді. 8 наурызда Чубаров АҚШ президенті Барак Обамаға «Қырымды этникалық тазартудан қорғауды» өтінген. Ұйымның бұрынғы басшысы, Украина халық депутаты Мұстафа Жәмілев әзірбайжандық haqqin.az басылымына берген сұхбатында Түркия, Қазақстан және Әзірбайжан президенттерінен Қырымның Украинадан бөлініп кетпеуін болдырмауын сұрап: «Біздің халқымыз бір кездері туған жерінен қуылған еді, біз бұл қайғылы оқиғаның қайталануын қаламаймыз. Сондықтан біз Илһам Әлиевтен, Абдулла Гүлден және Нұрсұлтан Назарбаевтан көмек сұраймыз. Қырымдық бауырларыңызды осы қиын уақытта тастамаңыздар. Біз бүкіл әлемнен көмек сұраймыз. Ресейде бізді тағы да қуғын-сүргін күтіп тұр», — деді, ал 12 наурызда Мәскеуде Татарстанның бұрынғы президенті Минтимер Шаймиевпен кездесіп, Ресей президенті Владимир Путинмен телефон арқылы сөйлесті, бұл сөйлесуден кейін ол Владимир Путиннің Ресей әскерлерінің Қырымда болуын жоққа шығармағандығын айтып, Украинаның тәуелсіздігін жариялау КСРО-дан шығу тәртібінде көзделген нормаларды бұзу арқылы жүзеге асырылғанын мәлімдеді. Жәмілевтің айтуынша, Путин Қырым татарларымен шектен шығуға жол бермеу туралы бұйрық бергенін де айтты. Алайда Ресей ұйымды өз жағына тарта алмады.

15 наурызда Мәжіліс Украина Жоғарғы Радасына және бүкіл Украина халқына үндеу жолдап, онда Украинаны қазіргі шекараларындағы егемен және тәуелсіз мемлекет ретінде мойындайтынын растап, «Қырымның аумақтық тиемелдігін өзгерту мақсатында өткізілген» заңды әрі тиісті халықаралық құқық пен Украина Конституциясына сәйкес, алдағы референдумды мойындамайтынын жариялады. Мәжіліс «Қырым татарларының – Қырымның байырғы тұрғындарының ерік-жігерінсіз Қырымның болашағын анықтау әрекеттерін үзілді-кесілді жоққа шығаратынын» және Қырым татарларының қай мемлекетте тұратынын тек Қырым татарларының шешуге құқығы бар екенін мәлімдеді. Мәжілістің пікірінше, «Қырым татар халқының құқықтарын қалпына келтіру және олардың тарихи Отанында өзін-өзі анықтау құқығын жүзеге асыру егемен және тәуелсіз Украина мемлекетінің бөлігі ретінде жүзеге асырылуы керек» және Ресейдің әрекеті Ресей тарапынан жасалған агрессия және аннексия актісі ретінде айыпталды. 18 наурызда Мәжіліс төрағасының орынбасары ұйым Қырымды Ресейге аннексиялау туралы келісімді мойындамайтынын мәлімдеді.

Артынша Құрылтайдың атқарушы органы да Қырымдағы жаңа биліктің татар халқына қатысты саясатын ашық сынады.

2014 жылы 26 мамырда Қазан қаласында Мәжіліс пен Дүниежүзілік татар конгресі ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды. Бұл келісім «Миллий Фырқа» ұйымы тарапынан сынға ұшырады.

Мәжіліс өкілдері 2015 жылдың 20 қыркүйегінде Украинаның Херсон облысынан украин тауарлары тиелген жүк көліктерінің кіруіне тосқауыл қою арқылы басталған Қырымды азық-түлік оқшаулауының негізгі бастамашыларының бірі болды. Мәжіліс басшысы Рефат Шұбаров оқшаулаудың мақсаты – «саяси кепілге алынғандарды босатуда (бірнеше Қырым татар белсенділері Олег Сенцов пен Александр Кольченко), басқыншы билікті біздің халқымызға күн сайын болып жатқан қуғын-сүргіндерді тоқтатуға ықпал ету» деп мәлімдеді. Бұдан кейін Р.Шұбаров азық-түлік оқшаулауынан кейінгі акцияның келесі кезеңі Украинаның түбектің электр энергиясымен қамтамасыз етілуінің тоқтатуы болуы мүмкін екенін де айтты. Содан соң Ленур Исламов (Украина тарапынан «Қырымның энергетикалық оқшаулауының» жасырын идеологы) «сонда теңіз оқшаулауы басталады, яғни Қырым толығымен ажыратылады. Бұған қоса, Керіш өткелін қоршауы да кіретін болады». Кейінірек Мәжіліс басшысы Р.Шұбаров оқшаулау «бірнеше адамның, оның ішінде Мәжіліс басшысының бастамасы болды, бірақ мұның Мәжілістің өзіне еш қатысы жоқ» деп мәлімдеді. Қырым Республикасының прокуроры Наталья Поклонская Межлис өкілінің «бұл ұйым өз басшыларының істері үшін, атап айтқанда, олар түбекте ұйымдастырған оқшаулау әрекетіне жауап бермейді» деген мәлімдемесін соттық қорғаныс тактикасы деп атады.

Қырым және Ақиар бойынша ФСБ басқармасы Украина тарапынан Қырымды энергетикалық оқшаулауын ұйымдастырушыларға қарсы РФ Қылмыстық кодексінің 281-бабының 2-бөлігі («Диверсия») бойынша қылмыстық іс қозғады. Қылмыстық іс бойынша үкімнің орындалуын қамтамасыз ету мақсатында энергетикалық оқшаулауды ұйымдастырушы және үйлестіруші РФ азаматы Ленур Исламовтың мүлкіне тыйым салынды.

2019 жылы Украинадағы президент сайлауы кезінде Мәжіліс ағымдағы президент Петро Порошенконың кандидатурасын қолдады. 2019 жылдың тамыз айында жаңадан сайланған президент Володимир Зеленський Мәжіліс өкілдерімен кездесу өткізді. 2020 жылдың қаңтарында Мәжіліс төрағасының орынбасары Ахтем Шигөз Украина билігі Ресей тұтқындаған Қырым татарларының мәселесі бойынша Мәжіліспен ынтымақтаспайтындығын айтты.

РФ Қырымды аннексиялағаннан соң бірден Жоғарғы Раданың 2014 жылғы 20 наурыздағы № 1140-VII қаулысымен Украина Мәжілісті Қырым татарларының ең жоғары атқарушы органы деп жариялады, ол Құрылтай отырыстары арасындағы кезеңде әрекет етеді, ал Қырым татар халқының өкілдер Кеңесі, өз кезегінде, Мәжіліспен байланысын қалпына келтірді. 20 тамызда Украина президенті Петро Порошенко Жәміловты Қырым татар халқының істері жөніндегі уәкілі етіп тағайындады.

Украинаның 2016 жылғы мемлекеттік бюджетінде Мәжілісті қаржыландыруға 40 млн грн қарастырылған. Бұған дейін Мәжілісті Украина қаржыландырмайтын.

Ресей билігінің аймақтағы (федералдық және Қырым Республикасы) өкілдері Мәжілістің қызметіне теріс баға беріп, оның Қырым татарларының қолдауына ие еместігін, кейбір бағалаулар бойынша (оның ішінде Қырым Республикасының басшысы Сергей Аксеновтың айтуынша), Мәжілістің танымалдылығы 15-20 % аспайтындығын алға тартты. 2016 жылы Қырым татар халқының Мәжілісі Ресейде экстремистік ұйым деп танылып, Ресей Федерациясының аумағында тыйым салынды.

Мәжіліске жауап ретінде 2014 жылдың қазан айында Қырым татар халқының «Қырым» аймақаралық қоғамдық қозғалысы құрылды, оны қозғалыспен ақылдаспастан жергілікті басқарудағы билік лауазымдарын иемденгені үшін Мәжілістен шығарылған Қырым парламентінің вице-спикері Ремзи Ілиясов басқарды. Дәл осы ұйымды аймақтық билік Қырым татарларының шынайы өкілі деп атады.

2014 жылдың 18 қыркүйегінде Мәжіліс Ақмешіт қаласының Орталық аудандық сотының өтініші бойынша Шмидт көшесі, 2-үйдегі ғимаратты босатты.

Қырым Республикасының сол кездегі прокуроры Наталья Поклонская 2015 жылдың желтоқсан айының басында 2014 жылдың 26 ақпанында Қырым Республикасы парламентінің қабырғасында жаппай тәртіпсіздік ұйымдастырғаны үшін (соның салдарынан екі адам қаза тауып, 79 адам әртүрлі дәрежедегі жарақат алды), Мәжіліс төрағасының орынбасары Ахтем Чийгөз 15 жылға бас бостандығынан айырылуы мүмкін (РФ ҚК 212-бабының 1-бөлігі бойынша) екендігін хабарлады.

2015 жылы 19 желтоқсанда Ақмешітте Қырым татарларының «Қырым» аймақаралық қоғамдық қозғалысының съезінде Ресейде танылмаған Мәжіліске Қырым татарларының атынан сөйлеуге тыйым салынды. Сондай-ақ, «Қырым» қозғалысының жетекшісі, Қырым парламентінің вице-спикері Ремзи Ілиясов Қырым Республикасының Мемлекеттік кеңесіне Мәжіліс басшылары жүргізген түбекті оқшаулауды геноцид ретінде тану туралы өтінішпен үндеу жариялады.

2016 жылдың 2 ақпанында Қырым Республикасының прокуратурасына «Қырым бірлігі», «Қырым татар жастары комитеті», «Судак қалалық округіндегі Қырым татарларының ұлттық мәдени автономиясы», «Қырым татарлары – Қырымның сүйеніші» және «Қырым татарларының ақсақалдар кеңесі» (олардың үшеуі Қырымды Ресей аннексиялағаннан соң құрылған) Мәжілістің түбекті оқшаулауға қатысы бар деп айыптап, тыйым салуды талап етті. Мәжіліс өкілдері бұл ұйымдарды түбектің жаңа билігіне адал және олардың пікірінше, «ешқандай тарихы немесе беделі жоқ» деп сипаттады, сонымен қатар Мәжілістің ұйым ретінде оқшаулауға қатыспағанын мәлімдеді. 15 ақпанда Қырым Республикасының прокуроры Наталья Поклонская Қырым Республикасының Жоғарғы сотына ұйымға тыйым салу және оны экстремистік деп тану туралы талап арызбен жүгініп, 2016 жылдың 12 сәуірінде ұйымға тыйым салу мәселесін сот қарауына дейін Мәжілістің қызметін тоқтату туралы шешім қабылдады.

2016 жылдың 18 сәуірінде Ресей Әділет министрлігі Қырым татар халқының мәжілісін экстремистік әрекет жасағаны үшін қызметі тоқтатылған ұйымдардың тізіміне енгізді. 2016 жылдың 26 сәуірінде Қырым Республикасының Жоғарғы соты Мәжілісті экстремистік қоғамдық бірлестіктер қатарына жатқызып, оның Ресей Федерациясы аумағындағы қызметіне тыйым салды. Қырым Республикасы прокуратурасының мәліметінше, Мәжіліс басшылары «Сұр бөрілер» және «Хизб ут-Тахрир әл-Ислами» сияқты экстремистік ұйымдардың мүшелерімен ынтымақтасады.

Ресей билігінің Мәжіліске тыйым салу әрекетін АҚЖКБ, Amnesty International, Еуропа одағы және Еуропа кеңесі өкілдері сынға алды.

2016 жылдың 8 шілдесінде Қырым Мемлекеттік кеңесі Қырым татарларының қоғамдық ұйымдарының үндеулері негізінде «Қырым Республикасының халқына қарсы экстремизм мен лаңкестіктің кез келген түрін айыптау туралы» мәлімдеме жасап, онда лаңкестікпен тығыз байланысы бар қылмыстарды ұйымдастырды деп Мәжілісті айыптады. Қырым парламентшілері де халықаралық қауымдастықты Мәжіліске көмек көрсетпеуге шақырады.

2015 жылдың 17 желтоқсанында Жәмілов пен Шұбаровтың Түркия президенті Режеп Ердоғанмен Түркиядағы кездесулерінің бірінде олар Украина аумағында Қырыммен шекарада Мәжіліске бағынып, Түркия қаржыландыратын қарулы жасақ құру мәселесін талқылады.

2017 жылдың сәуірінде БҰҰ халықаралық соты Украинаның Ресейге қарсы талабы бойынша (алдын алу уақытша шектеу шараларын қамтамасыз ету бөлігінде) Ресей Федерациясын Қырым татарлары өздерінің өкілдік институттары (соның ішінде Мәжіліс) болуындағы жаңа және ескі шектеулерді қолданудан бас тартуды міндеттейтін қаулы шығарды.

Мәжiлiс құрылған сәттен бастап 2013 жылдың қарашасына дейiн Мұстафа Жәмілев, 2013 жылдың қарашасынан бастап Мәжiлiс төрағасы Рефат Шұбаров болды. 2013 жылдың 5 қарашасынан бастап Мәжіліс төрағасының орынбасарлары: Нариман Жәлелов, Ахтем Шигөз, Зауыр Смирнов, Айдар Әжімамбетов және Аслан Өмір Қырымлы болды. 2015 жылдың 21 наурызында Мәжіліс төрағасының орынбасары болып Илми Өмеров, ал бірінші орынбасар болып Нариман Жәлелов тағайындалды.

• Төрағасы — Рефат Шұбаров.
• Төрағаның орынбасарлары — Нариман Жәлелов, Ахтем Шигөз, Айдар Әжімамбетов, Аслан Өмір Қырымлы.
• Әскери қанаты — Номан Желебижиһан атындағы «Қырым» еріктілер батальоны.

Мүшелері:

• Қырым татар халқы Құрылтайы

• Қырым татарларының ұлттық мәжілісінің ресми сайты  (қырымтатар.)  (укр.)  (ағыл.)