Шығыс Тимор
Шығыс Тимор, БҰҰ терминологиясы бойынша Тимор-Лешти, кейде Тимор-Лесте (тетумше Timór Lorosa'e) транслитерациясы орындалады, толық ресми атауы - Шығыс Тимор Демократиялық Республикасы (порту. República Democrática de Timor-Leste, тетумше Repúblika Demokrátika Timór-Leste) — Тимор аралының шығыс бөлігінде орын алған, сонымен қоса сол аралдың батыс жағында шағын эксклав (Окуси-Амбено провинциясы) және солтүстігінде Атауру (солтүстікте) және Жаку (шығысында) шағын аралдары бар Оңтүстік-Шығыс Азияда орналасқан мемлекет.
| Шығыс Тимор Демократикалық Республикасы Repúblika Demokrátika Timor-Leste[1] República Democrática de Timor-Leste | |||||
| |||||
| Ұран: «Unidade, Acção, Progresso (Үлгі:Tr-pt)» | |||||
| Әнұран: «Pátria» | |||||
.svg) | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 28 қараша 1975 жыл (Португалиядан) 20 мамыр 2002 жыл (Индонезиядан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | Тетум, португал тілі | ||||
| Елорда | Дили | ||||
| Ірі қаласы | Дили | ||||
| Үкімет түрі | Жартылай президеттік республика | ||||
| Президенті Премьер-министрі | José Ramos-Horta Таур Матан Руак | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы | Әлем бойынша 154-ші орын 15 007 [2] км² | ||||
| Жұрты • Сарап (2015) • Тығыздығы | 1 167 242[3] адам 78 адам/км² | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 7,221 млрд. $ 5,561[4] $ | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 3,145 млрд. $ 2,422[4] $ | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,625[5] (орташа) (132-ші) | ||||
| Валютасы | АҚШ доллары | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | .tl | ||||
| ISO коды | TL | ||||
| ХОК коды | TLS | ||||
| Телефон коды | ++670 | ||||
| Уақыт белдеулері | +9 | ||||
Ел XVI-ғасырда Португал империясымен отарланған және отардан босатылғанға дейін Португалдық Тимор деп аталатын. 1975 жылдың аяғында Шығыс Тимор өзінің тәуелсіздігін жариялады, бірақ кейінірек сол жылы оны Индонезия басып алды, ал келесі жылы ол 27-ші индонезиялық провинция ретінде басып алынды. 1999 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапынан өзін-өзі билеу актісі қолдау тапқаннан кейін, Индонезия үкіметі бұл аумақта өз бақылауынан айырылды, ал 2002 жылы 20 мамырда Шығыс Тимор ХХІ ғасырдағы алғашқы жаңа егемен мемлекет болды. Тәуелсіздік алғаннан кейін ел Біріккен Ұлттар Ұйымына және португал тілді мемлекеттер қауымдастығына қосылды. 2011 жылы Шығыс Тимор Оңтүстік-Шығыс Азия елдер Ассоциациясына кіру ниетінде екенін жариялады, ол он бір мүше болу ниетін білдірді. Бұл Оңтүстік-Шығыс Азиядағы (басқасы - Филиппин) христиан екі елдің бірі.
География
Оңтүстік-Шығыс Азияда Тимор аралының солтүстік-шығысында орналасқан мемлекет. Жер аумағы 15 мың км2.
Халқы
Халқы - 1,04 млн. адам (2005).
Этникалық топтар
Діни құрылығы
- 90%-ы католиктер
- 4%-ы мұсылмандар
- қалғандары протестанттар, индустар, буддистер, анимистер
Жердің рельефы
Шығыс Тимор жері негізінен таулы, жанартаулы болып келеді. Ең биік жері 2963 м.
Климат
Климаты субэкваторлы муссонды. Жағалаудағы жыл бойғы орташа температура 25 – 27°Сжылдық жауын-шашын мөлшері 1500 мм (мамыр – қараша аралығы құрғақ кезең)
Тарих
Олардың жергілікті тұрғындарының еуропалықтар келгенге дейінгі тарихы жоққа тән. Олар 16 ғасырға дейін алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрді. Еуропалықтардан алғаш Шығыс Тимор жеріне 16 ғасырда португалдар келіп орналасып, қоныстар салды. 1974 жылға дейін ел Португалияның отары болды. 1975 ж. 28 қарашада Шығыс Тимор тәуелсіздік жолындағы Революциялық майданы ел тәуелсіздігін жариялады. Алайда 9 күннен кейін ел аумағына Индонезия әскерлері басып кіріп, Шығыс Тимор Индонезияның 27-провинциясына айналды. Дегенмен, жергілікті патриоттар Индонезия билігіне қарсы азаттық күресін тоқтатпады. Көтерілісшілер аяусыз жазаланды. 27 жылға созылған жаугершілік кезінде 250 мыңға жуық адам қаза тапты. 1999 ж. өткен референдум нәтижесінде Индонезия әскері елден шығарылып, Шығыс Тимор БҰҰ-ның бақылауына өтті. 2002 ж. 20 мамырда Шығыс Тимор тәуелсіздігін жариялады.
Экономика
Шығыс Тимор – әлемдегі кедей елдердің бірі. Тәуелсіздік жолындағы күрес кезінде елдің көлік инфрақұрылымы мен өнеркәсіптік кәсіпорындары толық қираған. Сондықтан да Шығыс Тимор экономикасы халықаралық көмекке мұқтаж. Ел экономикасының негізгі саласы – ауыл шаруашылығы. Елдің ішкі сұранысын қанағаттандыру мақсатында жүгері, күріш, қант құрағы, құмай, таро, ямс, маниок, тары, батат, сонымен қатар буйвол, жылқы, ешкі және үй құстары өсіріледі. Теңізден балық ауланады. Елде ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін кәсіпорын жұмыс істейді. Жағалауларынан мұнай мен табиғи газ орындары барланған. Сыртқа кофе, кокос жаңғағы, мәрмәр, сандал ағашының материалдары шығарылады. Ұлттық табыстың жан басына шаққандағы мөлшері шамамен 537 АҚШ долларына тең.