Тарту

Тарту
	Қала
	Тарту
	Tartu
Ту	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	Эстония
Уезд	Тартумаа
Мэр	Урмас Клаас
Тарихы мен географиясы
Координаттары	58°22′ с. е. 26°43′ ш. б. / 58.367° с. е. 26.717° ш. б. (G) (O) (Я) 26°43′ ш. б. / 58.367° с. е. 26.717° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1030
Жер аумағы	38,8 км²
Уақыт белдеуі	UTC+2, жазда UTC+3
Тұрғындары
Тұрғыны	95 074 адам (2012)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+372 7
Автомобиль коды	T
	tartu.ee/?lang_id=5
	Тарту
	Тарту шекарасы

Тарту (эст. Tartu; немісше және шведше: Dorpat,^[2] орыс. Дерпт/Derpt, 11–17 ғасырларда және 1893–1918 жылдары Юрьев/Jurjew) — Эмайыги (Омовжа; нем. Embach — Эмбах) өзеніндегі қала, Эстониядағы Таллиннен кейін халық саны жағынан екінші қала, уездік орталық.

Тарихы

Тарту — Балтық жағасындағы орналасқан ең көне қалаларының бірі. Бұл жердегі көне адамның тұрақты қонысы V ғасырмен даталанған, ал ескі қаланың орны VI—VIII ғасырлармен. Ескі қала Тарбату (tarvas — эст. 'жабайы өгіз') деп аталған. Осыдан эстон тіліндегі кейінгі атауы — Тарту, сонымен қатар Dörpt, Dorpat немесе Дерпт.

1030 жылы Тарбату қаласы киев князі Ярослав Мудрыйдың жасағымен жауланды. Ярослав қаланы өзінің христиандық есімімен Юрьев деп атады.

1061 жылы қала жергілікті тайпалармен өртенді.^[3]

1224 жылы ұзақ уақытты қоршаудан кейін қала неміс серілер-семсершілермен жауланды.

Қаланың атауы немісше Дорпат деп өзгертілді және Дорпат епископтығының орталығына айналды.

1600—1603, 1625—1656 және 1661—1704 жылдары Дорпат Швецияның , 1603—1625 жылдары — Польша мен Литва одағының, ал 1656—1661 жылдары — Ресейдің иесінде болды.

1632 жылы қалада «Густавиан академиясы» (қазіргі кезде — Тарту университеті) ашылды, Швед корольдігіндегі екінші (Уппсала университетінен кейін) жоғары оқу орны.

1893 жылы қалаға 1919 жылға дейін сақталған Юрьев атауы қайта берілді.

1918 жылдың 24 ақпанында Юрьев қаласы неміс әскерлерімен оккупацияланды. 1918 жылдың 22 желтоқсанында Қызыл Әскер Юрьев қаласын немістерден босатты және Совет үкіметін орнатты.^[4]

1919 жылдың қаңтарында эстон әскерлері Қызыл Армияны Юрьевтен шығарып, қысқа мерзім ішінде шамамен 360 адам өлтірілді.^[5] Эстония республикасында қала атауы Тарту деп өзгертілді.

1940 жылы Эстонияға кеңес әскерлері енгізіліп және ЭКСР құрылды, сол жылдың 6 тамызында КСРО-ға қосылды. 1940 жылдан бастап Тарту мемлекеттік университеті эстон және орыс тілдерінде білім беретін кеңестік жоғарғы оқу орнына айналды.

1950 жылға қарай қала халқы 55 мың адамға дейін жетті.

Халқы

Демографиясы

1825^[6]	1833^[7]	1840^[8]	1847^[9]	1856^[10]	1863	1867^[11]	1881^[12]	1897^[13]	1922^[12]	1934^[14]	1939^[15]	1959^[16]	1970^[17]	1979^[18]	1989^[19]	2000^[19]	2010
8450	10.020	12.203	12.185	12.914	14.386	21.014	29.974	42.308	50.342	58.876	60.281	74.263	90.459	104.518	113.977	98.695	103.284

Халықтың тарихи үлестрімі

Ұлттар	1867^[20]		1881^[21]		1897^[22]		1922^[21]		1934^[23]
Ұлттар	саны	%	саны	%	саны	%	саны	%	саны	%
Барлығы	21 014	100	29 974	100	42 308	100	50 342	100	58 876	100
эстондар	9720	46,3	16 526	55,4	29 039	68,6	42 459	84,5	51 559	87,6
немістер	8907	42,4	10 486	35,2	7020	16,6	3210	6,4	2706	4,6
орыстар	1866	8,9	1818	6,1	3689	8,7	2570	5,1	2640	4,5
басқалар	521	2,5	1144	3,8	2560	6,1	2103	4,2	1971	3,3

Білім беру және ғылым

Қалада Тарту университеті (бұрынғы атаулары — Дерпт университеті, Юрьев университеті) орналасқан — Эстонияның жетекші жоғарғы оқу орны, елеулі ғылыми негізге және көмекші мекемелер (Тарту обсерваториясы, Эстонияның гендік қоры және басқалар) жүйесіне ие, сонымен қатар Тарту университетінің Вильяндидегі мәдениет академиясы. Тарту университетіндегі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық қызметінің елдегі көрсеткіштер жарты көлемін құрайды. Тартуда Эстонияның жаратылыстану ғылымдар университеті (бұрынғы атауы — Эстонияның ауыл шаруашылығы академиясы) және тағы 9 жоғарғы оқу орны орналасқан.

Қалада Эстонияның биоорталығы, Тарту биотехнологиялық паркі және Тарту ғылыми паркі орналасқан. 2001 жылы негізделген Тарту биотехнологииялық паркі Солтүстік және Балтық елдердің биотехнологиялық кәсіпорындарын және ұйымдарын, сонымен қатар Ғылыми парктердің халықаралық қауымдастығы (IASP) біріктіретін ScanBalt одағының мүшесі болып табылады. 1992 жылы негізделген Тарту ғылыми паркі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық қызметімен айналысатын Эстонияның оңтүстігінде орналасқан барлық мекемелермен және ең алдымен Тарту университетімен тығыз байланыстарға ие. 2010 жылы Тарту ғылыми паркінде Балтық елдерінің арасындағы ең ірі нанозертхананың құрылысы басталды.^[24]