ტოხარული ენები
ტოხარული (ხანდახან ტოჩარული) ენები, ასევე ცნობილია როგორც არში-კუჩი, აგნეურ-კუჩეური ან კუჩეურ-აგნეური — ინდოევროპული ენების გამქრალი შტო, რომელზეც ტარიმის ღრმულის მცხოვრები ტოხარები საუბრობდნენ.[1] ეს ენა ცნობილია V-VIII საუკუნის მანუსკრიპტებით. რომლებიც აღმოჩენილია ტარიმის ღრმულის და ლოპის უდაბნოს ჩრდილოეთით მდებარე ოაზისებში (დღევანდელი ჩრდილო-დასავლეთი ჩინეთის უიღურთა ავტონომიური რაიონი სინძიანი). ადრეულ XX საუკუნეში ამ ენის აღმოჩენა ეწინააღმდეგებოდა მანამდე გავრცელებულ ინდოევროპული ენების აღმოსავლეთიდან დასავლეთით ცენტუმურ და სატემურ ენებად დაყოფის იდეას. ხელნაწერების აღმოჩენის შემდეგ თავიდან დაიწყო ენათა ამ ოჯახის კვლევა. ადრეული ავტორების მოსაზრება, რომ ანტიკური ბაქტრიაში (ტოხარისტანში) ცხოვრობდნენ ტოხარელები შეიცვალა, თუმცა დასახელება ტოხარიული შემორჩა და ასევე შემოთავაზებული იქნა ალტერნატილი აგნეური ან კუჩერული.[2][1]
| ტოხარული | |
| გავრცელებულია | ლოულანის სამეფო |
| ოფიციალური სტატუსი | გამქრალი (IX საუკუნე) |
| ლინგვისტური კლასიფიკაცია | ინდოევროპული ენები
|
| დამწერლობის სისტემა |
|
| ვიკისივრცე | |
| ენის თარგი | {{Lang-xto}} |
| |
დოკუმენტები შექმნილია ორ ერთმანეთთან ახლოს მდგარ ენაზე. ტოხარული A (ასევე აღმოსავლეთ ტოჩარული, აგნეური ან ტურფანული) და ტოხარული B (დასავლეთ ტოხარული ან კოჩიური). ტოხარული A არის უფრო ძველი დაგამოიყენებოდა ბუდისტურ ლიტურგიულ ტექსტებში, ხოლო ტოხარული B აქტიურად გამოიყენებოდა სასაუბროდ მთელს ტერიტორიაზე აღმოსავლეთით ტურფანიდან დასავლეთით ტუმშუკამდე. ლობნორის აუზში აღმოჩენილმა პრაკრიტულმა ტექსტებმა მრავალი ნასესხები სიტყვებით, გააჩინა ეჭვი ტოხარული C-ს არსებობის შესახებ. ასევე იყო მოსაზრება ხაროშთიში აღმოჩენილი ტექსტების ტოხარული C-ს კლასიფიცირების, თუმცა საბოლოოდ ეს ვარიანტები არ დადასტურდა.[3]
უძველესი აღმოჩენილი ტოხარული B-ზე შესრულებული ხელნაწერები თარიღდება V ან გვიან IV საუკუნით, რაც ამ ენას გვიან ანტიკურ პერიოდს სხვა ისეთ ენებთან ერთად მიაკუთვნებს როგორიცაა: გოთური ან ძველი სომხური.[4]
აღმოჩენა და მნიშვნელობა
ტოხარული ენების და ანბანის არსებობის შესახებ არანაირი ინფორმაცია არ არსებობდა ადრეულ XX საუკუნეში აურელ სტეინის მიერ ტარიმის აუზსი ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების დროს მანამდე უცნობ დამწერლობაზე შესრულებული ხელნაწერების აღმოჩენამდე. აღმოჩენილი არქეოლოგიური არტეფაქტები თარიღდებოდა VI-VIII საუკუნეებით.[5]
მალე გაირკვა, რომ აღმოჩენილი ნაწერები წარმოადგენდა ერთმანეთისგან განსხვავებულ მარა ერთმანეთის ორ მონათესავე, მანამდე უცნობი ინდოევროპული ენების ოჯახს. დღეს მათ თოხარული ენები ეწოდებათ, რომლებიც იყოფა: ტოხარული A (ანგეური ან აღმოსავლურ ტოხარული. მშობლიური სახელი - ārśi) ყარაშაჰარიდან (ანტიკური აგნი, ჩინურად იანქი) და ტურფანიდან (ანტიკური ტურფანი და ხოსო), ტოხარული B (კუჩეური ან დასავლეთ ტოხანური) კუჩადან.
III საუკუნის პრაკრიტული დოკუმენტები ტარიმის ბასეინის სამხრეთ ნაწილში არსებული ლოულანის სამეფოდან და ნიიას ნანგრევებიდან შეიცავენ მონათესავე ენებიდან ნასესხებ სიტყვებს და სახელებს, ამ ძეგლებს ტოხარული C -დაც მიხსენიებდნენ.[6]
ამ აღმოჩენამ ინდოევროპული ენების კავშირების შესახებ ზოგიერთი თეორია უგულველყო და ამ სფეროს მიმართ ინტერესი გაზარდა. XIX საუკუნეში მიიჩნეოდა, რომ ცენტიმურ და სატემურ ენებს შორის დაყოფა მარტივად დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ ხდებოდა. ცენტიმური დასავლური ენები აღმოსავლეთისკენ სატემურში გადადიოდა. ეს თეორია XX საუკუნეში ხეთური ენის აღმოჩენამ შეარყია, და ბოლოს ტოხარული რომელიც ყველაზე აღმოსავლეთი ენა იყო და ამავდროულად ცენტიმური. შედეგად შეიქმნა ახალი თეორია, რომელიც იოჰანსენ შმიდტის ტალღის მოდელს ემყარებოდა, რომელის მიხედვითაც სატემური იზოგლოსები წარმოადგენდა პროტოინდოევროპული ენების ლინგვისტურ სიახლეს. ხოლო აღმოსავლეთ და დასავლეთ ცენტუმურმა ენებმა ეს ცვლილება არ განიცადეს.
იხილეთ აგრეთვე
ლიტერატურა
- Blažek, Václav; Schwarz, Michal (2017). The early Indo-Europeans in Central Asia and China: Cultural relations as reflected in language. Innsbruck: Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft. ISBN 978-3-85124-240-9.
- Lubotsky A. M. (1998). "Tocharian loan words in Old Chinese: Chariots, chariot gear, and town building". In: Mair V.H. (Ed.). The Bronze Age and Early Iron Age Peoples of Eastern Central Asia. Washington D.C.: Institute for the Study of Man. pp. 379–390. http://hdl.handle.net/1887/2683
- Lubotsky A. M. (2003). "Turkic and Chinese loan words in Tocharian". In: Bauer B.L.M., Pinault G.-J. (Eds.). Language in time and space: A Festschrift for Werner Winter on the occasion of his 80th birthday. Berlin/New York: Mouton de Gruyter. pp. 257–269. http://hdl.handle.net/1887/16336
- Meier, Kristin and Peyrot, Michaël. "The Word for ‘Honey’ in Chinese, Tocharian and Sino-Vietnamese." In: Zeitschrift Der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 167, no. 1 (2017): 7–22. doi:10.13173/zeitdeutmorggese.167.1.0007.
- Miliūtė-Chomičenkienė, Aleta. “Baltų-slavų-tocharų leksikos gretybės” [ETYMOLOGICAL PARALLELS IN BALTIC, SLAVIC AND TOCHARIAN IN “NAMES OF ANIMALS AND THEIR BODY PARTS"]. In: Baltistica XXVI (2): 135–143. 1990. DOI: 10.15388/baltistica.26.2.2075 (In Lithuanian)
- Peyrot, Michaël. "The deviant typological profile of the Tocharian branch of Indo-European may be due to Uralic substrate influence". In: Indo-European Linguistics 7, 1 (2019): 72–121. doi: https://doi.org/10.1163/22125892-00701007
რესურსები ინტერნეტში
- Tocharian alphabet (from Omniglot)
- Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien (TITUS):
- Mark Dickens, "Everything you always wanted to know about Tocharian"