Írsk enska
Írsk enska er ensk mállýska sem töluð er og skrifuð á Írlandi. Ensk tunga barst fyrst til Írlands seint á 12. öld með innrás Normanna. Á þeim tíma töluðu Normannar ekki ensku heldur normannafrönsku. Í upphafi var enska aðeins töluð á svæðinu nálægt Dyflinn sem í dag heitir The Pale (írska: An Pháil). Við tilkomu Túdorættar vék ensk tunga og menning fyrir írsku á svæðinu sem innrásarmennirnar höfðu tekið upprunalega. Hins vegar fór notkun enskrar tungu vaxandi, sérstaklega á plantekrum, eftir hertöku Túdorættar á Írlandi á 16. öld. Fyrir miðja 19. öld var enska orðin aðaltungumál Írlands. Enska heldur þessari stöðu í dag, en jafnvel þeir sem hafa írsku að móðurmáli tala ensku reiprennandi.
Stafsetning
Ólíkt bandarískri ensku og kanadískri ensku hefur írsk enska ekki sér stafsetningarreglur, heldur er írsk enska stöfuð alveg eins og bresk enska.
Orðaforði
Tökuorð úr írsku
Það er fjöldi írskra tökuorða sem er notaður á írskri ensku, sérstaklega af hinu opinbera. Til dæmis heitir forsætisráðherrann Taoiseach, aðstoðarforsætisráðherrann Tánaiste, þingið Oireachtas og neðri deildin Dáil Éireann. Auk þess eru tökuorð sem eru notuð í óformlegu samhengi en notkun þeirra fer minnkandi, sérstaklega meðal unglinga.
Nokkur dæmi eru:
| Orð | Orðaflokkur | Þýðing |
|---|---|---|
| Abú | Upphrópun | Húrra |
| Amadán[1] | Nafnorð | Fáviti |
| Fáilte | Nafnorð | Móttökur — oft í orðasambandinu Céad míle fáilte „hundrað þúsund móttökur“ |
| Flaithúlach[2] | Lýsingarorð | Örlátur |
| Garsún[3]/gasúr[4] | Nafnorð | Drengur |
| Gaeltacht | Nafnorð | Svæði þar sem írska er töluð sem aðaltungumál |
| Grá[5] | Nafnorð | Ást, væntumþykja |
| Lúdramán[6] | Nafnorð | Fáviti |
| Plámás[7] | Nafnorð | Smjaður |
| Sláinte[8] | Upphrópun | Skál! |
Orð sem eiga rætur að rekja til írskrar tungu
Annar hópur írskra enskra orða eru þau sem eiga rætur að rekja til írskrar tungu en hefur nokkurn veginn verið aðlöguð enskum framburði og stafsetningu. Nokkur þessara orða hefur náð vinsældum fyrir utan Írland en önnur eru notuð aðeins þar á landinu. Þessi orð hafa oft verið enskuð eða eru beinar þýðingar. Í seinna tilfelli fá orð eða orðasamböndu aukaþýðingu sem er ekki að finna annars staðar í enskumælandi heimi.
Nokkur dæmi eru:
| Orð eða orðasamband | Orðaflokkur | Írska | Þýðing |
|---|---|---|---|
| Arra[9]/ och / musha / yerra[10] | Upphrópun | Ara / Ach / Muise / Dhera (conjunction of "A Dhia, ara") | Jæja (t.d. „yerra, sure if it rains, it rains“) |
| Bockety[11] | Lýsingarorð | Bacach (lame) | Valtur, bilaður |
| Bold[12] | Lýsingarorð | Dána | Óþekkur |
| Boreen | Nafnorð | Bóithrín | Þröngur sveitarvegur eða stígur |
| Ceili/Ceilidh[13] | Nafnorð | Céilidhe | Hefðbundinn írsk tónlist og dans |
| Colleen | Nafnorð | Cailín | Stelpa |
| Fooster | Sagnorð | Fústar[14] | iða, vera eirðarlaus |
| Gansey[15] | Noun | Geansaí[16] | Peysa |
| Give out[17] | Sagnorð | Tabhair amach (bókstaflega) | Skamma, ávíta[18] |
| Gob[19] | Nafnorð | Gob | Kjaftur |
| Gombeen[20] | Nafnorð | Gaimbín | Peningalánari |
| Guards[21] | Nafnorð | Garda Síochána | Lögregla |
| Jackeen[22] | Noun | Gælunafn fyrir John (þ.e. Jack) með írsku smækkunarviðskeyti -ín | Mildilega niðrandi orð fyrir fólk frá Dyflinn, gagnslaus maður.[23] Upprunalega manneskja sem fylgdi breska fánanum (e. Union Jack) meðan á Bretar stjórnuðu Írland eftir 1801, manneskja frá Dyflinn sem studdi kónunginn. |
| Shoneen[24] | Nafnorð | Seoinín (diminutive of Sean – 'John') | Íri sem hermir eftir enskum háttum |
| Sleeveen[25] | Nafnorð | Slíbhín | Óáreiðanlegur, slóttugur einstaklingur |
| Soft day[26] | Orðasamband | Lá bog (bókstaflega) | Skýjað veður, þoka |
Orð sem eiga rætur að rekja til fornensku eða miðensku
Öðrum orðaforðaflokki á írskri ensku tilheyra þau orð og orðasambönd sem voru algeng á fornensku eða miðensku en eru ekki lengur notuð eða orðin úrelt annars staðar. Nokkur þessara orða hafa fengið aukamerkingar fyrir orð sem eru enn notuð annars staðar en í annarri merkingu.
Nokkur dæmi eru:
| Orð | Orðaflokkur | Þýðing | Uppruni/athugasemdir |
|---|---|---|---|
| Amn't[27] | Sagnorð | Er ekki (sb. am not) | |
| Childer[28] | Nafnorð | Barn (cf. child) | Úr fornensku, eignarfall fleirtala af „child“[29] |
| Cop-on[30] | Nafnorð | Vitneksja, klókandi[31] | Miðenska úr frönsku cap „handtaka“ |
| Craic[32] | Nafnorð | Skemmtun, oftast notuð með írskri stafsetningu „craic“. Líka notað í Skotlandi og Norður-Englandi sem „crack“ í merkingunni „spjall“ | Fornenska cracian, í gegnum írsku[33] |
| Devil[34] | Nafnorð | Bölvun (t.d. devil take him)[35][36] Negation (e.g., for none, "Devil a bit")[37][38] | Miðenska |
| Eejit[39] | Nafnorð | Írskt og skoskt orð yfir „asni“ (e. idiot)[40] | Enska, úr latnesku idiōta |
| Hames[41] | Nafnorð | Í drasli, oftast í orðasambandinu make a hames of „rusla til“[42] | Miðenska úr hollensku |
| Grinds[43] | Nafnorð | Einkanám[44] | Fornenska grindan |
| Jaded[45] | Lýsingarorð | Þreyttur, örmagna[46] | Fornenska jade |
| Kip[47] | Nafnorð | Skítugur eða óþrifalegur staður[48] | Enska frá 18. öld „vændishús“ |
| Mitch | Sagnorð | að skrópa[49] | Miðenska |
| Sliced pan[50] | Nafnorð | Sneiðað brauð | Mögulega úr frönsku pain „brauð“, eða tilvísun til pönnu (e. pan) sem brauðið var bakað í |
| Yoke[51] | Nafnorð | Hlutur, tæki[52] | Fornenska geoc |
| Wagon/Waggon[53] | Nafnorð | Óþægileg kona[54] | Miðenska |
| Whisht[55] | Upphrópun | Þegirðu![56] | Miðenska |
Önnur orð
Auk fyrrnefndu hópanna þriggja er líka önnur orð að finna á írskri ensku af óvissum uppruna. Þó að nokkur þessara orða séu ekki eingöngu notuð á Írlandi er noktun á þeim ekki víðtæk annars staðar og talið er að þau einkenni írska ensku.
Nokkur dæmi eru:
| Orð | Orðaflokkur | Þýðing | Uppruni/athugasemdir |
|---|---|---|---|
| Acting the maggot[57] | Orðasamband | Fíflast, grínast | |
| Banjaxed[58] | Lýsingarorð | Bilað, ónýtt | |
| Bowsie[59] | Nafnorð | Óstýrilátur einstaklingur[60] | |
| Bleb[61][62] | Nafnorð, sagnorð | Blaðra, að fá að sig blöðrur | |
| Bucklepper[63] | Nafnorð | Borubrattur einstaklingur | Used by Patrick Kavanagh and Seamus Heaney[64] |
| Chiseler[65] | Nafnorð | Barn | |
| Cod[66] | Noun | Foolish person | Usually in phrases like 'acting the cod', 'making a cod of himself' |
| Culchie[67] | Nafnorð | Einstaklingur úr sveitinni | |
| Delph[68] | Nafnorð | Leirvörur | From the name of the original source of supply, Delft in the Netherlands. See Delftware. |
| Feck | Sagnorð, upphrópun |
| |
| Gurrier[70] | Nafnorð | Harður maður[71] | perhaps from French guerrier 'warrior', or else from 'gur cake' a pastry previously associated with street urchins. Cf. Scots Gurry[72] |
| Minerals[73] | Nafnorð | Gosdrykkir | From mineral Waters [heimild vantar] |
| Mot | Nafnorð | Stelpa, kærasta | From the Irish word 'maith' meaning good, i.e. good-looking.[74] |
| Press[75] | Nafnorð | Skápur | Similarly, hotpress in Ireland means airing-cupboard Press is an old word for cupboard in Scotland and northern England. |
| Rake[76] | Nafnorð | Mikið, margt[77] | |
| Runners[78] | Nafnorð | Íþróttaskór | |
| Shore[79] | Nafnorð | Göturæsi[80] | |
| Wet the tea[81]/The tea is wet[82] | Orðasamband | Að laga te |
Málfræði og orðaröð
Orðaröð írsku tungunnar er nokkuð ólík þeirri ensku. Ýmsir þættir írskrar orðaröðar hafa haft áhrif á orðaröð írskrar ensku en mörg þessara einkenna eru að hverfa í þéttbýli meðal unglinga.
Orð sem hafa varðveist úr forn- og miðensku hafa líka haft töluverð áhrif á írska ensku.
Írsk áhrif
Tvöföldun er einkenni írskrar ensku sem þekkist á sviðinu og í kvikmyndum.
- írska orðasambandið ar bith samsvarar því enska at all („ekki neitt, nokkuð, eitthvað“), þannig að sterkara orðasambandið ar chor ar bith verður á ensku at all at all
- I've no money at all at all („ég á ekki neina peninga“)
- ar eagle go (bókstaflega vegna ótta um að...) þýðir ef það skyldi. Afbrigðið ar eagla na heagla (bókstaflega vegna ótta um ótta) bendir til meiri óvissu. Samsvarandi orðasamböndin á írskri ensku eru to be sure og to be sure to be sure. Í þessu samhengi þýða þessi orðasambönd ekki „örugglega“ frekar „ef það skyldi“.
- I brought some cash in case I saw a bargain, and my credit card to be sure to be sure („ég kom með peninga skyldi ég finna eitthvað kjarakaup, og kreditkortið (skyldi ég hafa ekki penninga til)“)
Já og nei
Á írsku eru ekki til orð sem samvara ensku orðunum yes og no („já“ og „nei“). Í staðinn er sagnorð í spurningunni endurtekið, með neitunarorði ef þarf. Á írskri ensku eru yes og no notuð sjaldnar en á öðrum enskum mállýskum þar sem sagnorðið er endurtekið, jákvætt eða neikvætt, í staðinn fyrir (eða auk þess) að nota yes eða no:
- Are you coming home soon? — I am. („Ætlarðu heim bráðlega?“ — „Ég ætla það“)
- Er farsíminn þinn hlaðinn? — It isn't. („Er farsíminn þinn hlaðinn?“ — „Hann er það ekki“)