گیرنده گلوکوکورتیکوئید (انگلیسی: Glucocorticoid receptor) که با نام NR3C1 هم شناخته میشود، یک گیرنده است که کورتیزول و سایر گلوکوکورتیکوئیدها بدان اتصال مییابند.
این گیرنده تقریباً در تمامی سلولهای بدن موجود است و ژنهای کنترلکنندهٔ رشد، سوختوساز و پاسخ ایمنی را تنظیم میکند. از آنجایی ژن تولیدکنندهٔ این گیرنده، به چندین صورت گوناگون بیان میشود، این گیرندهٔ اثرات چندگانهای در نقاط مختلف بدن از خود نشان میدهد.
وقتی که گلوکوکورتیکوئیدها به این گیرندهها متصل میشوند، مکانیسم اصلی عملکرد آن تنظیم رونویسی ژن است.[۴][۵] گیرندههای خالی در سیتوزول واقع شدهاند. وقتی گلوکوکورتیکوئید به آن میچسبد، دو اتفاق ممکن است بیفتد: کمپلکس ترکیبی حاصل، سبب بیان پروتئینهای ضد التهابی را در هسته سلول تشدید میکند، یا آنکه تولید پروتئینهای التهابزا را در سیتوزول کم میکنند (از طریق جلوگیری از انتقال سایر فاکتورهای رونویسی از سیتوزول به هسته).
در انسان، این گیرندهها توسط ژن «NR3C1» کُدگذاری میشود که بر روی کروموزوم ۵ قرار دارد.[۶][۷]
همچون گیرندههای استروئید،[۸] گیرنده گلوکوکورتیکوئید ساختار چندقطعهای دارد[۹] و حاوی دومِـینهای زیر است:
در صورت عدم حضور هورمونهای گلوکوکورتیکوئیدی، این گیرنده در سیتوزول در ترکیب با برخی پروتئینها نظیر پروتئین گرماشوک Hsp90، Hsp70 و FKBP52 (پروتئین ۵۲ متصلشونده به FK506) یافت میشود.[۱۰] وقتی کورتیزول ترشح میشود از طریق غشای سلولی بهدرون سیتوپلاسم نفوذ کرده و به این گیرندهها متصل میشود و موجب رهاسازی پروتئینهای گرماشوک میگردد. گیرندههای فعالشده، دو مکانیسم عملکردی اصلی دارند: ترانس اکتیویسیون و غیرفعالسازی.[۱۱][۱۲]
اختلال در این گیرندهها سبب بروز «مقاومت مادرزادی به گلوکوکورتیکوئیدها» میگردد.[۱۳]
بهنظر میرسد در ساختار دستگاه عصبی مرکزی، گیرندههای گلوکوکورتیکوئید در یکپارچگی سیستم نوروآندوکرین و بهویژه در پاسخ به استرس و فشار عصبی در مغز نقش دارند. این گیرنده در تطابق و سازگاری کوتاهمدت و دراز مدت به استرس مؤثر است و در درک علل برخی اختلالات عصبی نظیر افسردگی و اختلال استرسی پس از آسیب روانی اهمیت دارد.[۱۴] در واقع تجربیات بهدست آمده از مشاهدهٔ اثرات خُلقی بیماری کوشینگ نشان دادهاست که کورتونها در تعدیل حالات عصبی-روانی نقش دارند و پیشرفتهای اخیر ثابت کرده که کورتونها در سطح یاخته عصبی با نوراپینفرین و سروتونین در تعامل است.[۱۵][۱۶]
در پرهاکلامپسی، یک توالی خاص از ریزآرانای که این گیرنده را حذف قرار میدهد، در خون مادران باردار مبتلا بالا میرود. البته اهمیت بالینی این موضوع هنوز بهدرستی روشن نشدهاست.[۱۷]
دگزامتازون و سایر کورتیکواستروئیدها آگونیست این گیرنده هستند و میفپریستون و کتوکونازول آنتاگونیست آن محسوب میشوند.
گیرنده گلوکوکورتیکوئید با موارد زیر تعامل پروتئین-پروتئین دارد:
نگارخانه PDB | |
---|---|
|
عوامل رونویسی و گیرندههای درونسلولی | |||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
see also transcription factor/coregulator deficiencies |