Karl Marx
Ni Karl Heinrich Marx (5 Mayo 1818 – 14 Marso 1883) ket maysa idi nga Aleman a philosopo, ekonomista, sosiolohista, historiador, agiwarwarnak, kenrebolusionario a sosialista. Dagiti kapanunutanna ket adda dagiti naipangpangruna a papel ti panagrangrang-ay iti siensia sosial ken ti sosialista a tignay ti politiko. Isu ket nangipablaak kadagiti nadumaduma a liblibro iti dagup a kabibiagna, a ti kalatakan ket ti Ti Komunista a Warragawag (1848) ken Kapital (1867–1894); adu kadagiti abrana ket kumaduaan nga insurat ti gayyemna ken kailiana a rebolusionario a sosialisata a ni, Friedrich Engels.[4]
| Karl Marx | |
|---|---|
 Marx in 1875 | |
| Nayanak | Karl Heinrich Marx 5 Mayo 1818 Trier, Pagarian iti Prusia |
| Natay | 14 Marso 1883 (tawen 64) Londres, Nagkaykaysa a Pagarian |
| Panawen | Maika-19 a siglo a pilosopia pilosopia |
| Rehion | Lumaud a ppilosopia, Aleman a pilosopia |
| Pagadalan | Marxismo, Komunismo, Sosialismo, Materialismo |
Kangrunaan a pagirayan | Politiko, ekonomiko, pilosopia, sosiolohia, obra, pakasaritaan, klase a panagsagsagaba, |
Nalatak a kapanunotan | Kumaduaan a nagipatakder ti Marxismo (kaduana ni Engels), pakatda a pateg, dagiti parawad iti obra a teoria iti pateg, panagmaymaysa ken panaggundaway dagiti agob-obra, Ti Komunista a Warragawag, Das Kapital, materialista konsepto iti pakasaritaan |
Naimpluensiaan
| |
| Pirma | |
 | |
Isu ket naipasngay iti nabaknang a tengnga a klase a pamilia idiay Trier, a dati a ti Prusiano a Renania a makunkuna tattan a ti Renania-Palatinado, ni Marx ket nagadal idiay Unibersidad iti Bonn ken ti Unibersidad iti Berlin, nga isu ket naginterasado iti pilosopiko a kapanunutan iti Katutubo a Hegeliano. Idi 1836, isu ket nakitulag a makiasawa ken ni Jenny von Westphalen, nga inasawana idi 1843. Kalpasan ti pinagadalna, isu ket nagsurat para iti maysa a radikal a warnakan idiay Cologne, ken nangrugrugi a nagobra ti teoriana iti dialektiko a materialismo. Isu ket immakar idiay Paris idi 1843, isu ket nangrugi a nagsursurat para kadagiti radikal a warnakan. Naammuanna ni Engels idiay Paris, ken dagitoy dua ket nagtinnulogda kadagiti serye dagiti liblibro. Isu ket naipammagtalaw idiay Brussels, isu ket nagbalin a nangyuna apigura iti Liga ti Komunista, sakbay a nagsubli idiay Cologne, nga isu ket nangipatakder ti bukodna a warnakan. Idi 1849 nipammagtalaw manen ken immakar idiay Londres a kaduana ti asawana ken dagiti annakna. Idiay Londres, nga idiay ket pimmanglaw ti pamiliana, ni Marx ket nagtultuloy a nagsursurat ken nagannurot kadagiti teoriana a maipanggep ti kasasaad ti kagimongan ken no kasano pammatina a mangparang-ay, ken nagkampania para iti sosialismo ket isu ket nagbalin a maysa a naisangsangayan a pigura iti Internasional nga Asosiasion dagiti Agob-obra a tao.
Ti teoria ni Marx a maipanggep ti kagimongan, ekonomia ken politiko—a naumnong a tinawtawagan akas ti Marxismo—ket agibagbaga nga amin a kagimongan ket agparang-ay babaen ti dialektiko iti klase a panagsagsagaba: ti maysa a panagsuppiat a nagbaetan ti agtagikua a klase a daytoy ti agtengngel ti panagpataud ken ti nababbaba a klase nga agpataud kadagiti panagobra para iti dayta a sanikua. Isu ket naregget a kritiko iti agdama a sosio ekonomiko a porma iti kagimongan, kapitalismo, nga isu ket tinawtawaganna daytoy ti "diktadora iti burguesia", nga isu ket namatmati a daytoy ket pinatpataray dagiti babaknang a klase a puro laeng para iti bukodda a pagimbagan, ken nagipadto a, a kas dagiti naplabas a sosio ekonomiko a sistema, a daytoy ket agpataudto kadagiti nakinuneg nga irteng a mangiturong ti bukodna a pannakadadael ken sikatanto babaen ti baro a sistema, ti sosialismo.[5] Isu ket nakisuppiat a babaen ti sosialismo a kagimongan daytoy ket turayan babaen dagiti agob-obra a klase a tinawtawaganna a ti "diktadora iti proletariado", ti "estado dagiti agob-obra" or "workers' democracy".[6] Isu ket namatmati a ti sosialismo, a daytoy, ket masukatanto babaen ti awan ti estado, a awan ti klase a kagimongan a tinawtawagan a komunismo. A mairaman pay ti pamatmatina ti di maliklikan iti sosialismo ken komunismo, ni Marx ket aktibo a nangilablaban para iti panakaisayangkat dayta dati, a nagsuppiat a dagiti sosial a teorista ken dagiti awan ti gundawayna a tattao ket naskenda nga agaramid kadagiti naurnos a tignay ti rebolusionario tapno rebbaenda ti kapitalismo ken mangisangpet ti panagbalbaliw ti sosio ekonomiko.[7][8]
Dagiti rebolusionario a sosialista a gobierno nga agtaltalek ti Marxista a konsepto ket nagala kadagiti nadumaduma a pagpagilian iti maika-20 a siglo, a nagiturong daytoy ti panakaporma kadagiti kastoy a sosisalista nga estado a kas ti Kappon ti Sobiet idi 1922 ken ti Republika dagiti Tattao iti Tsína idi 1949. Adu kadagiti kappon dagiti agob-obra a partido iti sabgalubongan ket naimpluensiaan pay babaen kadagiti Marxista a kapanunutan. Adu dagiti nadumaduma ken sabsabali a teoretiko a kita ti naparang-ay idi, a kas ti Leninismo, Stalinismo, Trotskyismo ken Maoismo. Ni Marx ket kadawyan a nakakamat, ken ni Émile Durkheim ken Max Weber, a kas maysa kadagiti tallo a kangrunaan nga arkitekto iti moderno a siensia sosial.[9] Ni Marx ket naipalpalawagan a kas maysa kadagiti kaimpluensian a pigura iti pakasaritaan ti nagtagitaoan.[10][11]