Օսմանյան բանակի մասնակցությունը հայոց ցեղասպանությանը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ

Հայոց ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի բնաջնջման փորձն էր, որը ծրագրվել, կազմակերպվել և իրականացվել է Օսմանյան կայսրության պետական ղեկավարության կողմից, իսկ ապա՝ շարունակվել հանրապետական Թուրքիայի կառավարողների կողմից։ Արդյունքում հայ ժողովուրդը հայրենազրկվեց, Արևմտյան Հայաստանը հայաթափվեց, իսկ Արևելյան Հայաստանի հայության գլխին կախվեց եղեռնի սպառնալիքը։ Երիտթուրքական «Միություն և առաջադիմություն» (թուրքերեն՝ Ittihat ve Terrakki, Իթթիհաթ վե թերաքքը) կուսակցությունը, անցնելով իշխանության գլուխ, ամրագրեց համաթուրանականության ազգայնամոլ քաղաքականությունը^[3]։ Այն ուղղված էր Օսմանյան կայսրության ազգային փոքրամասնությունների, առաջին հերթին՝ հայերի դեմ^[3]։ Հայաստանը և հայ ժողովուրդը խոչընդոտ էին «Մեծ Թուրան» երևակայական պետության ստեղծման երիտթուրքական զառանցական երազանքների համար^[3]։ Երիտթուրքերը ցանկանում էին զավթել Հարավային Կովկասը, Հյուսիսային Կովկասը, Ղրիմը, Մերձվոլգան, Միջին Ասիան, և այն տարածքները, որտեղ բանկվում էին թյուրքալեզու ժողովուրդներ^[3]։ Միաժամանակ վերացվելու էր Հայկական հարցը, որն օգտագործվում էր մեծ տերությունների կողմից Օսմանյան կայսրության ներքին գործերին միջամտելու համար^[3]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմը հարմար առիթ դարձավ Օսմանյան կայսրության կառավարող շրջանակների համար՝ գործադրելու իրենց հայատյաց ծրագրերը^[3]։ Օգտագործելով պատերազմական իրադրությունը՝ երիտթուրքերը հնարավորություն էին ստանում իրականացնելու արևմտահայերի ոչնչացման իրենց հակամարդկային ծրագիրը^[3]։ Միաժամանակ օսմանյան իշխանությունները ձգտում էին տիրելու հայերի ունեցվածքին, վերացնելու իրենց համար անցանկալի տնտեսական մրցակիցներին^[3]։

Հայերի ոչնչացման ծրագրի հեղինակներն ու իրագործողներն էին ներքին գործոց նախարար և մեծ վեզիր (1917-1918), այսինքն՝ Օսմանյան կայսրության վարչապետ Թալեաթ, ռազմական նախարար Էնվեր, ծովային նախարար և Պաղեստինյան ռազմաճակատի հրամանատար Ջեմալ փաշաները, ֆինանսների նախարար Ջավիդ բեյը, երիտթուրքական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամներ Բեհաէդդին Շաքիր և Նազըմ բեյերը և ուրիշներ^[3]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո փորձ արվեց կամ որոշակի ջանքեր գործադրվեցին պատժելու Առաջին համաշխարհային պատերազմի օսմանյան ռազմական հանցագործներին։

Օսմանյան կայսրությունում ԱՄՆ-ի դեսպան Հենրի Մորգենթաուի՝ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Վաշինգտոն ուղարկված զեկույցներից հետո Անտանտի գլխավոր երեք տերությունները՝ Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Ռուսական կայսրությունը 1915 թվականի մայիսի 24-ին պաշտոնապես զգուշացում տվեցին Օսմանյան կայսրությանը։ Այն ուղարկվեց հեռագրի տեսքով՝ ԱՄՆ-ի միջոցով։

• Հեռագիր Վաշինգտոնից՝ 1915 Թ. ՄԱՅԻՍԻ 24։ ԱՄՆ դեսպանություն, Կոստանդնուպոլիս։ «Ֆրանսիայի արտաքին գործոց նախարարությունը պահանջել է Թուրքական կառավարությանը հանձնել հետևյալ նոտան.

Մեջբերման սկզիբը. «Մայիս 24, 1915.Վերջին մեկ ամսվա ընթացքում Հայաստանի քուրդ և թուրք բնակչությունը ներգրավված է եղել հայերի կոտորածներում Օսմանյան իշխանությունների թողտվությամբ և հաճախ նաև օգնությամբ։ Ապրիլի կեսերին նման կոտորածներ են տեղի ունեցել Էրզրումում, Դերջանում, Էգինում, Բիթլիսում, Սասունում, Մուշում, Զեյթունում և ողջ Կիլիկիայում։ Վանի շրջակա շուրջ 100 գյուղերի բնակիչներ սպանվել են։ Քաղաքի հայկական թաղամասը պաշարված է քրդերի կողմից։ Միևնույն ժամանակ Կ. Պոլսում Օսմանյան կառավարությունն իր կատաղությունն է թափում անպաշտպան հայ բնակչության վրա։ Հաշվի առնելով Թուրքիայի կողմից իրականացված այս նոր հանցագործությունները` դաշնակից կառավարությունները հրապարակայնորեն հայտարարում են Բ. Դռանը, որ պատասխանատվության են ենթարկելու ինչպես Օսմանյան կառավարության բոլոր անդամներին, այնպես էլ նրա այն գործակալներին, ովքեր ներգրավված են հայերի կոտորածներում»^{[4][4][5][6][7]}։

Պատմական այս փաստաթղթի հրապարակումից երեք ու կես տարի անց լիովին հյուծված Օսմանյան կայսրությունը ջախջախվեց Անտանտի կողմից և կապիտուլացվեց 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ի Մուդրոսի զինադադարով^[8]։

Օսմանյան բանակի, և հատկապես նրա բարձր և միջին հրամանատարական կազմի մասնակցությունը Հայոց ցեղասպանության իրականացմանը և, հետևաբար, պատասխանատվությունը մարդկուայն դեմ գործած հանցագործության համար անժամկետանցելի պատասխանատվությունը Օսմանյան ռազմական տրիբունալների և, մասնավորապես, Կոստանդնուպոլսի դատավարության առավել խոշոր վրիպումն է։

Ընդ որում, ըստ հարցն ուսումնասիրած մասնագետների, այդ վրիպումը միտումնավոր էր կատարված։ Դրանով իսկ արդարադատության պատժից, այսինքն՝ հարված տակից դուրս էր բերված Օսմանյան կայսրության ամենակարևոր կառույցը՝ բանակը, որն այդ պետության հիմքն է եղել դարեր շարունակ։

Թուրքական բանակի անմիջական մասնակցությունը հայ ժողովրդի եղեռնին անհերքելի իրողություն է։ Դեռ սկսած Աբդուլ Համիդ II սուլթանի կազմակերպած հայկական զանգվածային ջարդերի ժամանակներից, հայտնի են բազմաթիվ փաստեր է, որ թուրքական բանակը եղել է հայերի ոչնչացման կարևորագույն ուժը^[9]։

Հայտնի են շատ մեծ թվով փաստեր, որ թե՛ մերձճակատային գոտում, թե՛ Օսմանյան կայսրության տարածքի խորքում թուրքական զորամասերը և ստորաբաժանումները ոստիկանության, ժանդարմերիայի և քրդական հրոսակախմբերի հետ սերտ համագործակցությամբ անմիջականորեն իրականացրել են ջարդեր^[10]։ Ընդ որում, դա հավասարապես վերաբերել է թուրքական բանակի բոլոր զորատեսակներին։

Դեռ 1915 թ. փետրվարի 21-ին Վանի դաշնակցական ղեկավարներից մեկը` Արշակ Վռամյանը, նույն ինքը՝ Օննիկ Դերձակյանը, նամակ է հղում Օսմանյան կայսրության ներքին գործոց նախարարությանը՝ բողոքելով Բիթլիսի (Բաղեշի) նահանգում կատարվող անօրինականությունների դեմ։ Նա նշում է, որ անընդմեջ հարձակումներից փրկվելու նպատակով երկու հազար կանայք և երեխաներ հարկադրված են լքել օջախները և ապաստանել Մոկսում և Գավաշում։ Մարտի 11-ի հեռագրում Վռամյանն ընդգծում է, որ Վանի նահանգում օրեցօր աճում են հարձակումները հայկական բնակավայրերի վրա, որոնց մասնակցում են տեղական իշխանությունները՝ օգտագործելով նույնիսկ հրետանի։ Հրկիզվել է երեք հայկական գյուղ և սպանվել է 15 հոգի^[11][12][13]։ Հրետանու կիրառումը պարզորոշ ցույց է տալիս Օսմանյան բանակի անմիջական ներգրավվածությունը Հայոց ցեղասպանությանը, քանզի հրետանիով սպառազինված էր միայն Օսմանյան բանակը^[14]։

Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության բնաջնջումը դյուրացնելու նպատակով մեկուսացվում, ապա ոչնչացվում է հայ տղամարդկանց մեծ մասը։ Զորահավաքի ընթացքում օսմանյան բանակ է զորակոչվում 18-45 տարեկան ավելի քան 60 հազար հայ^[15][16]։ Ըստ այլ տվյալների՝ միայն 1914—1915 թթ. Թուրքիայում բնակվող շուրջ 3 միլիոն հայերից բանակ զորակոչվեցին ավելի թան 300 հազար հայ երիտասարդներ, որոնք նախ` օգտագործվեցին աշխատանքային գումարտակներում, ապա` համարյա ամբողջովին ոչնչացվեցին թուրքերի կողմից^[17][18]։Հայ զինվորների այդ հսկայական թվաքանակը բաժանված էր կայսրության ամբողջ տարածքով մեկ։ Օսմանյան կայսրության տարբեր ռազմաճակատներում նրանք մասնակցում էին մարտական գործողությունների։ Ավելին, հայ զինվորներն իրենց բնածին մարտական հմտություններով և խիզախությամբ ու խելացիությամբ աչքի էին ընկնում օսմանյան բանակում։ Հայ զինծառայողները արժանանում էին թուրքական հրամանատարության դրվատանքին և նույնիսկ շնորհավորական հեռագիր է հղվում Վանի նահանգապետ Ջևդեթ բեյին՝ նահանգից զորակոչված հայերի սխրագործությունների համար^[16][19]։

1915 թվականի փետրվարի 25-ի հրամանագրով Օսմանյան կայսրության զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարությունը արգելում է հայ զինվորականներին նշանակել հրամանատարական պաշտոններում և ծառայել զորամասերի շտաբներում^[16][20][21]։

Ինչպես, շատ ճիշտ նկատում են «Հայոց պատմություն» նոր ակադեմիական բազմահատորյակ հեղինակները՝ փաստորեն, այս հրամանը հիմք է դառնում, որպեսզի սկսվի հայ զինվորների գերակշիռ մեծամասնության զինաթափումը։ Նրանք ընդգրկվում են աշխատանքային գումարտակներում՝ այսպես կոչված թիկունքային աշխատանքներ կատարելու համար^[22]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ օսմանյան բանակը ռազմական գործողություններ է վարել ոչ միայն Օսմանյան կայսրության տարածքում, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանում և Կիլիկիայում, այսինքն՝ Թուրքահայաստանում կամ այսպես կոչված Տաճկահայաստանում, այլև՝ կայսրության սահմանից դուրս, այդ թվում՝ Արևելյան Հայաստանում, որն այն ժամանակ բաժանված էր երկու մասի՝ Ռուսահայաստան և Պարսկահայաստան։ Բնականաբար, Օսմանյան կայսրության սահմաններից դուրս օսմանյան բանակը արդեն իսկ, ինքըստինքյան, հանդես էր գալիս ոչ թե հայկական ջարդերի մասնակից, այլ դրանց գլխավոր իրականացնող^[10]։

Ասվածը մասնավորապես վերաբերվում է Օսմանյան կայսրության III դաշտային բանակին, որի միավորումները և զորամասերը դեպի Արևելյան Հայաստան և Հարավային Կովկաս 1918 թ. կատարած ռազմարշավի ընթացքում իրականացրեցին զանգվածային ջարդեր և անասելի գազանություններ Շիրակում, Լոռիում, Ջավախքում, Կուր գետի ձախափնյա հայաշատ վայրերում, Բաքվում և այլուր^[10]։ Չնայած այդ անուրանալի հանգամանքին, III դաշտային բանակի զորահրամանատարը՝ գեներալ-լեյտենանտ Վեհիբ փաշան Կոստանդնուպոլսի դատավարությունում հանդես էր գալիս ոչ թե որպես մեղադրյալ, այլ որպես վկա^[10]։ Նա ցուցմունք էր տալիս երիտթուրքական պարագլուխներից Բեհաէդդին Շաքիրի դեմ^[10]։

Հայ բնակչության նկատմամբ բռնություններ ուժեղանում են Օսմանյան կայսրության՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմում ընդգրկվելուց հետո։ 1914 թ. նոյեմբերին Ռուսաական կայսրության Կովկասյան բանակի նահանջը Բաթումի նահանգի և Կարսի մարզի իսլամադավան բնակչության մի մասի համար ապստամբելու ազդանշան է ծառայում^[23]։ Ռուսական տարածք մտած թուրքական զորքը զինում է նրանց և ընդգրկում իր կազմում^[23]։ Տեղի բնակչությունը՝ հիմնականում հայեր, ինչպես նաև հույներ, մասամբ՝ մոլոկան ռուսներ, ենթարկվում են կողոպուտի և ջարդի^[23]։ Սպանություններին անմիջական մասնակցություն են ունենում «Թեշքիլաթը մահսուսեի» ջոկատները՝ Բեհաէդդին Շաքիրի գլխավորությամբ^[23][24]։

1915 թ. փետրվարի 23-ին Դիլման մտած ռուսական զորամասերի և հայ կամավորների առջև բացվում է ահավոր մի պատկեր։ Ամենուրեք թափված էին կացնահարված և գլխատված հայերի դիակներ^[23]։ Տեղացի պարսիկների վկայությամբ՝ մինչև փետրվարի 14-ը հայերը ոչ մի զոհ չէին տվել, քանզի նրանք և ասորիները թաքնվել էին պարսիկների տներում։ Թուրք զինվորներն ու քրդերը զենքի ուժով դուրս են բերել թաքնվածներին և հաշվեհարդար տեսել^[23][25]։

Չնայած Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտություն կրած Օսմանյան կայսրության նոր կառավարության բոլոր ջանքերին՝ հարվածի տակից հանելու օսմանյան բանակը, այնուամենայնիվ, որոշ օսմանյան զինվորականներ, այդ թվում՝ բարձրաստիճան, բանտարկվեցին Անգլիայի կողմից՝ Մալթա կղզում (տե՛ս Առաջին համաշխարհային պատերազմի օսմանյան ռազմական հանցագործների պատժի փորձ), իսկ ոմանք ստացան տարբեր պատժաչափեր։ Հասկանալի է, որ Մալթա աքսորված մոտ չորս տասնյակ զինվորականների թիվը չնչին էր, համեմատած այն ահռելի քանակաությամբ (մոտ 40.000-50.000) ռազմական հանցագործների հետ, որոնք պետք է պատասխանատվության կանչվեին և ամենածանր պատիժները ստանային իրենց վայրագությունների և մարդկության հանդեպ գործած ոճրագործությունների համար։ և, այնուամենայնիվ, նույնիսկ մեկ ու կես հարյուրյակի չհասնող Մալթայի աքսորականները,ա յդ թվում՝ չորս տասնյակի չհասնող օսմանյան բանակի աքսորված զինվորականները, ոչ երկար ժամանակից հետո ազատ արձակվեցին և վերադարձվեցին Թուրքիա, որտեղ նրանցից շատերը մեծ կարիերա արեցին, երբեմն նույնիսկ հասնելով թուրքական նոր պետության ամենաբարձր ռազմական ու քաղաքական պաշտոններին^[26]։ Սա ծաղր ու ծանակ էր թե՛ հայ ժողովրդի, թե՛ միջազգային իրավունքի ու առհասարակ արդարադատության հասցեին։

 Օսմանյան կայսրությունից Մալթա աքսորված 145 ռազմական հանցագործների շարքում էին հետևյալ 37 զինվորականները.

Հ/հ	Անունը հայերեն	Անունը թուրքերեն	Անձի լուսանկար և լուսանկարի աղբյուր	Բանտարկման տարեթիվ	Բանտային անհատական թվահամար	Ռազմական կոչումը և պաշտոնը Օսմանյան կայսրությունում	Հետագա կարիերան Թուրքիայի Հանրապետությունում
1.	Ջևաթ փաշա	Cevat Paşa	Օսմանյան կայսրություն Լուսանկարի աղբյուրը՝ 1. http://www.geliboluyuanlamak.com/resimler/haberler/218.jpg.[27]{{Information |Description=(անգլերեն) |Source=Turkey's War Արխիվացված 2018-10-03 Wayback Machine |Author=Ottoman Army |Date=1918 |Permission=PD-Ottoma[28]	Մարտ 22, 1920	27 73 կամ 27 74 (?)	Օսմանյան կայսրության գեներալ-լեյտենանտ, նախկին ռազմական գլխավոր շտաբի պետ՝ tr:Ferik, Eski tr:Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi
2.	Քյազիմ Օրբայ՝	tr:Kâzım Orbay	Օսմանյան կայսրություն Լուսանկարի աղբյուրը՝ NA - Axis History[29]		28 08	Օսմանյան կայսրության Գնդապետ, Էնվեր փաշայի աներձագը
3.	Ալի Իհսան փաշա՝	Ali İhsan Paşa	Օսմանյան կայսրություն Լուսանկարի աղբյուրը՝ NA - Axis History.[30]	29 մարտի 1919	26 67	Օսմանյան կայսրության գեներալ-մայոր՝ tr:Mirliva, նախկին VI դաշտային բանակի զորահրամանատար
4.	Իբրահիմ Ահմեդ՝	tr:İbrahim Ahmed	Օսմանյան կայսրություն	29 մարտի 1919	26 68	Օսմանյան կայսրության նախկին VI դաշտային բանակի զորահրամանատարի՝ Ալի Իհսան փաշայի՝ համհարզը[31]
5.	Աբդուլղանի բեյ՝	tr:Abdülgani Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիսի 1919	26 95	Օսմանյան կայսրության Փոխգնդապետ
6.	Ահմեթ Ջևաթ բեյ՝	tr:Ahmet Cevat Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիսի 1919	27 00	Օսմանյան կայսրության գեներալ-մայոր, Կոստանդնուպոլիս քաղաքի ռազմական օկրուգի պետ՝ tr:İstanbul Merkez Komutanı
7.	Ահմեթ Հայդար բեյ՝	tr:Ahmet Haydar Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիսի 1919	27 08	Օսմանյան կայսրության Հազարապետ (մայոր)՝ բինբաշը
8.	Ահմեթ Թևֆիկ բեյ՝	tr:Ahmet Tevfik Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	26 80	Օսմանյան կայսրության Գնդապետ՝ tr:Miralay
9.	Ջելալ բեյ՝	tr:Celal Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	26 76	Օսմանյան կայսրության Գնդապետ՝ Miralay
10.	Ջեմալ էֆենդի՝	tr:Cemal Efendi	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	26 94	Օսմանյան կայսրության Կապիտան (հարյուրապետ)՝ tr:Yüzbaşı
11.	Բժիշկ Խալիլ բեյ՝	tr:Doktor Halil Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	26 99	Օսմանյան կայսրության Հարյուրապետ՝ Yüzbaşı
12.	Հազըմ բեյ՝	tr:Hazım Bey	Օսմանյան կայսրություն Լուսանկարի աղբյուրը՝ Album of the Grand National Assembly of Turkey, Vol. 1, p. 349.[32]	28 մայիս 1919	26 78	Օսմանյան կայսրության հազարապետ (մայոր)` բինբաշի (tr:Binbaşı)	Անմարդկային դաժանության բժշկական փորձեր է կատարել օսմանյան կայսրության զինված ուժեր զորակոչված և դավադրաբար զինաթափված հայ զինվորականների, ինչպես նաև Արևմտյան Հայաստանի խաղաղ քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ։
13.	Իբրահիմ Հաքքը բեյ`	tr:İbrahim Hakkı Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	27 10	Օսմանյան կայսրության հազարապետ՝ Binbaşı
14.	Մազլում բեյ՝	tr:Mazlum Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	27 07	հազարապետ՝ Binbaşı
15.	Մեհմեթ Թևֆիք բեյ	tr:Mehmet Tevfik Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 Mayıs 1919	26 79	Փոխգնդապետ՝ tr:Yarbay, Kaymakam
16.	Մյումթազ բեյ	tr:Mümtaz Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիսի 1919	26 97	Օսմանյան կայսրության պաշտոնաթող փոխգնդապետ՝ tr:Emekli Yarbay
17.	Նևզաթ բեյ	tr:Nevzat Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	26 96	Օսմանյան կայսրության հարյուրապետ (կապիտան)՝ tr:Yüzbaşı
18.	Էոմեր բեյ	tr:Ömer Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	26 81	Օսմանյան կայսրութության հազարապետ (մայոր)՝ tr:Binbaşı
19.	Սամի բեյ	tr:Sami Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	27 09	Օսմանյան զինված ուժերի նախկին գնդապետ՝ Miralay
20.	Սուլեյման Նուման փաշա	tr:Süleyman Numan Paşa	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	27 32	Օսմանյան կայսրության բանակի բժշկական ծառայության տեսուչ՝ tr:Müfettişi՝ tr:Ordu tr:Sıhhiye tr:Müfettişi	Անմարդկային դաժանության բժշկական փորձեր է կատարել օսմանյան կայսրության զինված ուժեր զորակոչված և դավադրաբար զինաթափված հայ զինվորականների, ինչպես նաև Արևմտյան Հայաստանի խաղաղ քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ։
21.	Շերաֆէդդին էֆենդի	tr:Şerafettin Efendi	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	26 77	Օսմանյան կայսրության հարյուրապետ՝ Yüzbaşı
22.	Յուսուֆ Զիյա բեյ	tr:Yusuf Ziya Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 մայիս 1919	26 84	Օսմանյան կայսրության զինված ուժերի նախկին հազարապետ, Միություն և առաջադիմություն կուսակցության նախագահ՝ tr:Emekli Binbaşı, tr:İttihat ve Terakki tr:Azası
23.	Ջհանգիրզադե Հասան խան	tr:Cihangirzade Hasan Han	Օսմանյան կայսրություն	2 հունիս 1919	27 18	Օսմանյան կայսրության կողմից Արևելյան Հայաստանի Կարսի մարզի տարածքում ստեղծված այսպես կոչված Հարավարևմտյան Կովկասի հանրապետություն խամաճիկային պետության պաշտպանության նախարար՝ tr:Güneybatı Kafkasya Cumhuriyeti tr:Savunma Bakanı
24.	Մահմուդ Քեմալ փաշա	tr:Mahmud Kamil Paşa	Օսմանյան կայսրություն	21 սեպտեմբեր 1919	27 58	Օսմանյան կայսրության V դաշտային բանակի զորահրամանատար
25.	Մեհմեթ Արիֆ բեյ	tr:Mehmet Arif Bey	Օսմանյան կայսրություն	28 հունվար 1920	27 60	Օսմանյան կայսրության զինված ուժերի Հազարապետ՝ tr:Binbaşı
26.	Նուրի Բիթլիսի	tr:Nuri Bitlisi	Օսմանյան կայսրություն	28 հունվար 1920	27 61	Օսմանյան կայսրության զինված ուժերի ենթասպա՝ չավուշ՝ tr:Çavuş
27.	Ահմեդ Շևքեթ բեյ	tr:Ahmed Şevket Bey	Օսմանյան կայսրություն	22 մարտ 1920	27 81	Օսմանյան կայսրության Կոստանդնուպոլիս քաղաքի ամրացված շրջանի նախկին հրամանատար՝ tr:İstanbul tr:Müstahkem tr:Mevki tr:Komutanı
28.	Ջեմալ Մերսինլի	tr:Cemal Mersinli	Օսմանյան կայսրություն Լուսանկարի աղբյուրը՝ NA - Turkey in the First World War.[33]  Օսմանյան կայսրություն	22 մարտ 1920	27 72	Օսմանյան կայսրության գեներալ-մայոր, ապա՝ գեներալ-լեյտենանտ, նախկին II դաշտային բանակի շտաբի պետ, ապա՝ Արևմտյան բանակի շտաբի պետ, օսմանյան բանակի XLII հետևակային դիվիզիայի հրամանատար, X հետևակային դիվիզիայի հրամանատար, I դաշտային բանակի տեսչության շտաբի պետ, Ադրիանապոլսի ամրացված շրջանի զորահրամանատարի տեղակալ, VIII բանակային կորպուսի զորահրամանատար, IV դաշտային բանակի զորահրամանատար, «Յըլդըրըմ» բանակախմբի տեսչության պետ, II բանակային կորպուսի զորահրամանատար, Ռազմական դպրոցների ընդհանուր տնօրեն, Ռազմական նախարար։ Հայտնի էր կրտսեր Ջեմալ (թուրքերեն՝ Küçük Cemal Paşa) անունով՝ եռապետ Ջեմալից տարբերելու համար։	1923-ից՝ Թուրքական հանրապետության Ազգային մեծ ժողովի պատգամավոր և թուրքական բանակի գեներալ[34]։
29.	Չյուրյուքսուլու Մահմուդ փաշա	tr:Çürüksulu Mahmud Paşa	Օսմանյան կայսրություն	22 մարտ 1920	27 71	Օսմանյան կայսրության զինված ուժերի գեներալ-մայոր՝ Mirliva
30.	Մեհմեդ Էսադ բեյ	Mehmed Esad Bey	Օսմանյան կայսրություն	22 մարտ 1920	27 75	Օսմանյան կայսրության Ռազմական բժիշկ՝ tr:Askeri Tabip	Անմարդկային դաժանության բժշկական փորձեր է կատարել օսմանյան կայսրության զինված ուժեր զորակոչված և դավադրաբար զինաթափված հայ զինվորականների, ինչպես նաև Արևմտյան Հայաստանի խաղաղ քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ։
31.	Ալի Չեթինքայա	tr:Ali Çetinkaya	Օսմանյան կայսրություն	27 մարտ 1920	27 89	Օսմանյան կայսրության նախկին Գեներալ-մայոր, խորհրդարանի պատգամավոր Ափիոնից՝ Miralay, Eski Afyon Mebusu
32.	Ալի Սաիթ փաշա	Ali Sait Paşa	Օսմանյան կայսրություն	27 Mart 1920	27 82	Օսմանյան կայսրության գեներալ-մայոր՝ Mirliva
33.	Դոկտոր Աբդյուսելամի փաշա	tr:Doktor Abdüsselami Paşa	Օսմանյան կայսրություն	մայիս 20 1920	27 90	Գեներալ-մայոր, նախկին Եմենի զորահրամանատար
34.	Բասրի բեյ	tr:Basri Bey	Օսմանյան կայսրություն	7 Haziran 1920	27 92	Փոխգնդապետ՝ Yarbay, Ջևադ փաշայի՝ tr:Cevat Paşa'nın փեսան՝ Damadı
35.	Յաղուբ Շևքի Սուբաշը	Yakup Şevki Paşa	Օսմանյան կայսրություն	13 հունիս 1920	27 97	Օսմանյան կայսրության զինված ուժերի գեներալ-մայոր, IX դաշտային բանակի զորահրամանատար՝ tr:Mirliva, Eski tr:9. Ordu Komutanı
36.	Մյուրսել բեյ	Mürsel Bey	Օսմանյան կայսրություն		28 09	Գնդապետ՝ Miralay
37.	Գալաթալը Շևքեթ բեյ	Galatalı Şevket Bey	Օսմանյան կայսրություն		28 10	Գնդապետ՝ Miralay, Karakol Cemiyeti Reisi

• Նյուրնբերգյան դատավարություն
• Առաջին համաշխարհային պատերազմ
• Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքներ
• Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
• Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքներ
• Ռազմական հանցագործություն
• Պատերազմական հանցագործ
• Պատերազմական հանցագործություն
• Հանցագործություն մարդկության հանդեպ
• Հայոց ցեղասպանություն

• Հայոց պատմություն։ Հատոր III, գիրք 2-րդ։ Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա։ Երևան, 2015։
• Ռուբէն Սահակյան, Կոստանդին Խուդավերդյան։ Հայերի ցեղասպանությունը տասնամյակների լույսի ներքո։ Երևան, 1995։
• Ռաֆայել Թադևոսյան, Հայոց Մեծ եղեռն. տասը հարց և ինը պատասխան։ Երևան, 2015։
• Դավիթ Մարտիրոսյան։ Բաթումի հայերի ողբերգությունը. պարզապես «կոտորա՞ծ», թե՞ Հայոց ցեղասպանության գուժկանը։ (ռուսերեն) Давид Мартиросян. Трагедия батумских армян: просто «резня» или предвестник армянского геноцида?
• Կոսոյեան Հ.: Վան բերդաքաղաքի հերոսապատումը։ Թեհրան, 1966։
• William S. Allen, The Nazi Seizure of Power։ The Experience of a Single German Town 1922–1945, Franklin Watts; Revised edition (1984). Also see։ William A. Schabas, Genocide in International Law։ The Crimes of Crimes, Cambridge University Press, 2000.
• Ussher C.D., Knapp G.H., An American Physician in Turkey. A Narrative of Adventures in Peace and War. New York, Boston, 1917.

• Britain FO 371/5091, E 16080/27/44; 371/6509, E 5141 f.130; E 8562 f.13; E 10662 f.159; 371/7882, E 4425 f.182; as a source to reach their judgements
• Public Record Office, Foreign Office, 371/4174/136069 էջ 342. ISBN 1-57181-666-6.
• German Consul Walter Rössler quoted by Akcam, Taner. A Shameful Act. 2006.
• Հայաստանի ազգային արխիվ՝ ՀԱԱ, ֆոնդ 28, ցուցակ 1, գործ 117, թերթ 25-30։
• Геноцид армян в Османской империи. Сборник доку­ментов и материалов под редакцией М. Г. Нерснсяна, второе дополненное издание, составители: М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян. Ереван, издательство «Айастан», 1982

• 
  Օսմանյան կայսրության ռազմական նախարար Իսմայիլ Էնվեր փաշան Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին^[35]։
• 
  Օսմանյան կայսրության եռապետներից երկուսը՝ ռազմական նախարար Իսմայիլ Էնվեր փաշան և ծովային նախարար Ջեմալ փաշան 1915թ. Գալիպոլիի ճակատամարտից հետո՝ միասին այցելում են մզկիթ՝ աղոթքի:
• 
  Օսմանյան բանակի հրետանային հաշվարկներից մեկը. գերմանական արտադրության 105 մմ թեթև հաուբիցն՝ իր անձնակազմով:
• 
  Թուրքական հեծելազորային ստորաբաժանումներից մեկը: Ապրիլ, 1917թ.:
• 
  Օսմանյան բանակի գնդացրային ստորաբաժանումներից մեկը:
• 
  Օսմանյան բանակի գնդացրային ստորաբաժանումներից մեկ ուրիշը:
• 
  Օսմանյան բանակի հետևակային ստորաբաժանումներից մեկը: 1914թ.:
• 
  Թուրքական ճարտարագիտական (ինժեներական) ստորաբաժանում: 1917թ.:
• 
  Օսմանյան բանակի դաշտային հեռախոսակապի ստորաբաժանումներից մեկը: 1917թ.:
• 
  Օսմանյան բանակի ռազմաբժշկական ծառայության լազարեթներից մեկը: 1915թ.:
• 
  Օսմանյան բանակի զորամասերից մեկը: 1914թ.:
• 
  Օսմանյան ժանդարմերիայի ստորաբաժանումներից մեկը: 1914թ.:
• 
  Օսմանյան բանակի հրանոթներ՝ խլված հայկական ինքնապաշտպանական ջոկատների կողմից՝ Վանի 1915թ. պաշարման ժամանակ:
• 
  Օսմանյան բանակի դաշտային խոհանոցներ. 1917թ.:
• 
  Օսմանյան բանակի հետևակային զինվորներ: 1915թ.:
• 
  Օսմանյան բանակի դահուկորդ զինվորներ: 1914թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր:
• 
  Օսմանյան III բանակի զորահրամանատար գեներալ-լեյտենանտ Մեհմեդ Վեհիբ փաշա:
• 
  Օսմանյան բարձրաստիճան զինվորականները՝ գերմանացի զորավար Լիման Սանդերսի շուրջ:

• Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հայոց ցեղասպանության թանգարան – ինստիտուտի պաշտոնական կայք։ [4]