Կաղզվանի գավառ

«Կաղզվան» անվանումը հասնում է մինչև զարգացած միջնադար. Բագրատունիների թագավորության շրջանում այստեղ գոյություն է ունեցել բերդ-ամրոց^[3]։ Թյուրքալեզու արաբատառ աղբյուրներում նշվում է որպես «Կաղըզվան» կամ «Կաղըզման», ինչպիսի անունով էլ այժմ գոյություն ունեցող բնակավայր է Թուրքիայում։ Վրացական աղբյուրներում հայտնի է որպես «Աղզևանի»՝ առանց սկզբնական տառի։

Գավառը կազմվել է 1878 թվականին՝ ռուս-թուրքական պատերազմի (1877-1878) արդյունքում՝ ընդգրկելով Կարսի մարզի հարավային՝ Արաքսի հովտի հատվածը։ 1881 թվականին կատարվել են սահմանային որոշ փոփոություններ։ Չնայած դեռ շահ Աբբասի ժամանակներից տեղի ունեցած բռնագաղթի, հայաթափման հետագա փորձերի, արտագաղթերի և քրդական ասպատակությունների, գավառը հիմնականում պահպանել է իր հայկական դիմագիծը։ Ախալցխայի և Ախալքալաքի՝ Ռուսաստանին միանալուց հետո, դեռ վերոհիշյալ պատերազմից կես դար առաջ, մեծաքանակ հայ բնակչություն էր արտագաղթել այստեղից^[4]։ Դրան հավելյալ՝ այստեղ բնակեցվել են մեծաքանակ ռուսներ և հույներ^[5]։

1918-1920 թվականներին գավառն ամբողջությամբ մտել է Հայաստանի առաջին հանրապետության կազմ։ Գավառի տարածքում տեղի են ունեցել քուրդ-թաթարական խռովություններ^[6]։ 1920 թվականի Ալեքսանդրապոլի հաշտությունից հետո՝ Թուրքիայի կազմ, որում որպես վարչատարածքային միավոր մտել է Կարսի նահանգի կազմ։

1897 թվականի մարդահամարի տվյալներով գավառի բնակչությունը 59,230 մարդ էր, որի ավելի քան 1/3-ը հայեր էին (21648), 29.9 %-ը՝ քրդեր (22002), 12.2%-ը՝ հույներ (7245), 11.3 %-ը՝ թուրքեր, թաթարներ ու թուրքմեններ (6698), 6.9%-ը՝ ռուսներ (4085) և այլ ազգեր^[7]։ Կաղզվան քաղաքի բնակչությունը հաշվվում էր 10518 մարդ, այդ թվում՝ 3913 հայեր և 2572 ռուսներ^[8]։

1913 թվականին գավառը բաժանված էր 11 գյուղական համայնքի^[9]՝

• Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում
• Նախճավան գյուղ
• Ղարաբաղ գյուղ