Օփիոիդային ընկալիչներ

Օփիոիդային ընկալիչներ կամ ափիոնային ընկալիչներ (անգլ.՝ opioid receptors, ռուս.՝ опиоидные рецепторы), նյարդային համակարգի ընկալիչների (ռեցեպտորներ) տեսակ, որոնք վերաբերում են G-սպիտակուցի հետ փոխկապակցված ընկալիչների խմբին^[1]^[2]^[3]։ Օրգանիզմում դրանց հիմնական գործառույթը ցավային զգացողությունների կարգավորումն է։ Ներկայումս տարբերում են օփիոիդային ընկալիչների 4 հիմնական խմբեր՝ μ- (մյու), δ- (դելտա), κ- (կապպա) և նոցիցեպտինային (ORL1) ընկալիչներ։ Դրանք կապվում են ինչպես էնդոգեն (օրգանիզմի կողմից արտադրվող), այնպես էլ էկզոգեն (օրգանիզմ մտնող) օփիոիդային լիգանդներին։ Օփիոիդային ընկալիչները տարածված են գլխուղեղում, ողնուղեղում, ինչպես նաև մարսողական համակարգում և այլ օրգաններում։

Պատմություն

1960-ական թվականների կեսերին գիտնականները, վերլուծելով դեղագիտական հետազոտությունների արդյունքները, սկսեցին ենթադրել, որ օփիոիդները, հավանաբար, ազդում են կոնկրետ ընկալիչների (ռեցեպտորների) վրա^[4]։ Առաջին անգամ հետազոտությունների ընթացքում ընկալիչները որոշվեցին որպես սպեցիֆիկ մոլեկուլներ, երբ հայտնի դարձավ, որ ռադիոիզոտոպներով նշանավորված օփիոիդները կապվում են գլխուղեղի ենթաբջջային ֆրակցիաների հետ։ Առաջին նմանատիպ հետազոտությունը հրապարակվեց 1971 թվականին՝ օգտագործելով ³H-լևորֆանոլ և դրա անտագոնիստ (ներհակորդ) նալոքսոն^[5]։ 1973 թվականին Քենդիս Պերտը և Սողոմոն Սնայդերը հրապարակեցին օփիոիդային ընկալիչների՝ ³H-նալոքսոնի օգտագործմամբ առաջին մանրամասն ռադիոիզոտոպային հետազոտության արդյունքները^[6]։ Այդ հետազոտությունը համարվում է օփիոիդային ընկալիչների առաջին ճշգրիտ հայտնաբերումը, չնայած դրանից հետո նույն թվականին իրականացվեցին նմանատիպ ևս 2 հետազոտություններ^[7]^[8]։ 1976 թվականին շների վրա կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքում գիտնականները եկան եզրահանգման, որ գույություն ունեն օփիոիդային ընկալիչների մի քանի տեսակներ^[9]։ Դրանց գոյության հաստատման համար կատարվեցին օփիոիդային ընկալիչների զտված սպիտակուցների առանձնացման փորձեր^[10], սակայն դրանք արդյունք չտվեցին^[11]։ 1990-ականների սկզբին մոլեկուլակենսաբանական հետազոտությունները պարզեցին օփիոիդային ընկալիչների կառուցվածքը և գործողության մեխանիզմը։ Որպես օփիոիդային ընկալիչների ընտանիքի ներկայացուցիչներ՝ առանձնացվեցին կոմպլեմենտար ԴՆԹ-ի 4 տեսակներ^[12]։ Դրանցից 3-ը համապատասխանում են μ-, δ- և κ-ընկալիչներին, իսկ չորրորդը՝ ընկալիչների նոր տիպին՝ ORL-1 (անգլ.՝ opioid-receptor-like 1), որը ևս վերաբերում է օփիոիդայինին, չնայած չունի մեծ կապ ափիոնային լիգանդների հետ^[13]։

Անջատում

Ընկալիչների զտումը հետագայում ապացուցեց նրանց գոյության փաստը։ Օփիոիդային ընկալիչի զտման առաջին փորձը կատարվել է քլորնալտրեքսամին կոչվող օփիոիդային ընկալիչի անտագոնիստի ազդեցությամբ, որը կապվում էր օփիոիդային ընկալիչի հետ^[14]։ Հետագայում Կարուզոն զտեց առնետի գլխուղեղի թաղանթից լվացող նյութերով էքստրակցված բաղադրիչը, որը հարստացված էր ³H-քլորնալտրեքսամինով^[15]։

Ազդեցության մեխանիզմ

Օփիոիդային ընկալիչների ակտիվացման ժամանակ ինհիբացվում է ադենիլատցիկլազ, որը կարևոր դեր է խաղում երկրորդային միջնորդ ցիկլիկ ադենոզինմիաֆոսֆատի սինթեզման գործում, ինչպես նաև կարավորում է իոնային անցուղիները։ Նախասինապսային նեյրոնում պոտենցիալակախյալ կալցիումային անցուղիների փակումը հանգեցնում է դրդող նեյրոմիջնորդանյութերի (ինչպիսին է գլուտամինաթթուն) արտադրության կրճատմանը, իսկ ահա հետսինապսային նեյրոնում կալիումային անցուղիների ակտիվացումը հանգեցնում է թաղանթի գերբևեռացմանը, ինչը նվազեցնում է նեյրոնի զգայունությունը դրդող նեյրոմիջնորդանյութերի նկատմամբ^[16]^[17]։

Տեսակներ

Ներկա պահին տարբերում են օփիոիդային ընկալիչների չորս հիմնական տեսակներ, որոնցից յուրաքանչյուրը բաժանվում է մի քանի ենթադասերի^[18]։


Ընկալիչ	Ենթադաս	Տեղակայում^[19]^[20]	Ֆունկցիաներ^[19]^[20]
մյու (μ) MOP	μ₁, μ₂, μ₃	գլխուղեղ կեղև (III և IV շերտեր) թալամուս ստրիոսոմներ հարջրածորանային գորշ նյութ ողնուղեղ դոնդողանման նյութ պերիֆերիկ զգայուն նեյրոններ ստամոքս-աղիքային տրակտ	μ₁։ ցավազրկում; ֆիզիկական կախվածություն μ₂։ էյֆորիա, ֆիզիկական կախվածություն շնչառության ճնշվածություն միոզ մարսողական ուղու գալարակծկանքների թուլացում μ₃։ անհայտ
դելտա (δ) DOP	δ₁, δ₂	գլխուղեղ (վարոլյան կամրջի կորիզ, նշաձև մարմին, տեսաթումբ, կեղևի խորը շերտեր) ծայրամասային զգայական նեյրոններ	ցավազրկում հակադեպրեսանտային երևույթներ ֆիզիկական կախվածություն
կապպա (κ) KOP	κ₁, κ₂, κ₃	գլխուղեղ հիպոթալամուս հարջրածորանային գորշ նյութ կլաուստրում ողնուղեղ դոնդողանման նյութ ծայրամասային զգայուն նեյրոններ	հանգստացում ցավազրկում միոզ հակամիզամուղային հորմոնի առաջացման ճնշում ընկճվածություն
Նոցիցեպտինային ընկալիչ NOP (ORL₁)	-	գլխուղեղ կեղև նշաձև մարմին ջրաձիու գալար միջնապատային կորիզ սանձիկ (հաբենուլա) հիպոթալամուս	տագնապ դեպրեսիա ախորժակ μ-ագոնիստների նկատմամբ կախվածության առաջացում

Ցավազրկման երևույթը դիտվում է μ-, δ- և κ-ընկալիչների խթանման դեպքում։ Բացի այդ, μ-ընկալիչների խթանիչներն առաջացնում են շնչառության ճնշվածություն և թողնում սեդատիվ (հանգստացնող) ազդեցություն, իսկ κ-ընկալիչների խթանիչները թողնում են հոգեմետ ազդեցություն։ Բազմաթիվ օփիոիդային ցավազրկողների ազդեցությունը պայմանավորված է μ-ընկալիչների խթանմամբ^[21]։

Անվանակարգ

Օփիոիդային ընկալիչներն անվանվել են այն լիգանդի առաջին տառից ելնելով, որի հետ առաջին անգամ հայտնաբերվել է դրանց կապը։ Այսպես, մորֆինն առաջին նյութն է, որի մոտ հայտնաբերվել է μ-ընկալիչներին կապվելու ունակություն, իսկ κ-ընկալիչներն անվանվել են կետոցիկլազոցինի հետ կապվելու ունակության հայտնաբերման արդյունքում^[22]։ Էնկեֆալինի հետ բարձր կապվածությամբ օժտված ընկալիչը հայտնաբերվել է մկների սերմնահանող ուղիներում և անվանվել δ-ընկալիչ^[23]։ Հետագայում հայտնաբերվեց մեկ այլ օփիոիդային ընկալիչ, որը կլոնավորվեց՝ հիմվելով կոմպլեմենտար ԴՆԹ-ի հետ համանմանության վրա։ Այդ ընկալիչը հայտնի է որպես նոցիցեպտինային (ORL1) ընկալիչ։

Ենթադրվում է, որ մարդու օրգանիզմում առկա են նաև օփիոիդային այլ ընկալիչներ, որոնց գոյությունը, սակայն, դեռևս ապացուցված չէ։

Ծանոթագրություններ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

Search