Քութայիսի նահանգ

Քութայիսի նահանգ; Кутаисская губерния
	Զինանշան
	;
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Կարգավիճակ	նահանգ
Մտնում է	Ռուսական կայսրություն
Ներառում է	Զուգդիդիի գավառ; Քութայիսի գավառ; Լեչխումի գավառ; Օզուրգեթի գավառ; Ռաչի գավառ; Սենակի գավառ; Շորապանի գավառ; Սուխումի օկրուգ; Բաթումի մարզ
Վարչկենտրոն	Քութայիս
Խոշորագույն քաղաք	Քութայիս
Հիմնական լեզու	Ռուսերեն;
Բնակչություն (1897)	913 657
Ազգային կազմ	Վրացիներ, մեգրելներ, իմերեթցիներ, աբխազներ
Կրոնական կազմ	Վրաց ուղղափառ եկեղեցի
Տարածք	(առանց Բաթումի մարզի ; և Սուխումի օկրուգի) ; 29 520
Հիմնադրված է	1846-1917 թ.
Պատմական շրջան(ներ)	Իմերեթ, Կոլխիդա, Աբխազիա
Փոխարինեց	Վրացա-Իմերեթական նահանգ
	Քութայիսի նահանգ Վիքիպահեստում

Քութայիսի նահանգ (ռուս.՝ Кутаисская губерния), Ցարական Ռուսաստանի նահանգներից մեկը Հարավային Կովկասի արևմտյան մասում 1846-1917 թվականներին։ Հյուսիսում սահմանակցում էր Կուբանի մարզին և Սուխումի օկրուգին, արևմուտքում՝ Թերեքի մարզին, հարավ-արևելքում և հարավում՝ Թիֆլիսի նահանգին, հարավ-արևմուտքում՝ Բաթումի մարզին։ Արևմտյան ամբողջ սահմանի երկարությամբ Սև ծովն է։

Համապատասխանում է ներկայիս Վրաստանի արևմտյան հատվածին և Աբխազիայի Հանրապետությանը:։

Վարչական կենտրոնը Քութայիս քաղաքն էր։ Այլ խոշոր քաղաքներ էին Օզգուրեթը և Զուգդիդին՝ նահանգի ներսում, Բաթումը և Սուխումը՝ ենթակա մարզերում։ Նախքան 1846 թվականը Քութայիսի նահանգի տարածքը Վրացա-Իմերեթական նահանգի մաս էր կազմում։ Այն ընդգրկում էր Օսմանյան կայսրության տարածքում գտնվող բազմաթիվ գավառներ։

Պատմություն

1829 թվականին ավարտվեց ռուս-թուրքական հերթական պատերազմը։ Սեպտեմբերի 14-ին Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսին կից գտնվող Ադրիանապոլիս (այժմ՝ Էդիրնե, Թուրքիա) քաղաքում կնքվեց հաշտության պայմանագիր, որով Օսմնանյան սուլթան Մահմուդ II-ը (1808-1839) ճանաչեց Սև ծովի արևելլյան ափերի միացումը Ռուսական կայսրությանը։ Սա սուլթանի երկրորդ զիջումն էր Ռուսաստանին. մինչ այդ տեղի ունեցած ռուս-թուրքական պատերազմից հետո՝ 1812 թվականի Բուխարեստի պայմանագրով նա հրաժարվել էր Հարավային Բեսարաբիայից։

1840 թվականին Նիկոլայ I Ռոմանով կայսեր հրամանով ամբողջ Անդրկովկասը բաժանվեց վարչատարածքային երկու միավորի. Վրացա-Իմերեթական նահանգ և Կասպիական մարզ։ Դրանով երկրամասը կիսվեց արևմտյան ու արևելյան հատվածների։ Բաքվի նահանգը մտավ դրանցից երկրորդի կազմի մեջ։

1846 թվականին, հաշվի առնելով այն, որ երկրամասի կիսումը երկու մասի հաշվի չի առնում տարածաշրջանի ժողովուրդների մշակութային, պատմական, տնտեսական ու քաղաքական առանձնահատկությունները, Նիկոլայ Ռոմանովը նոր հրաման արձակեց, որով Անդրկովկասը ենթարկվեց վարչական բաժանման։ Ձևավորվեցին Թիֆլիսի, Քութայիսի, Դերբենդի ու Շամախու, ավելի ուշ՝ Երևանի նահանգները։

Քութայիսի նահանգի տարածքի մեջ պայմանականորեն մտնում էր նաև Աբխազիան՝ Սուխումի օկրուգը, իսկ 30 տարի անց տեղի ունեցած նոր ռուս-թուրքական պատերազմից հետո կնքված հաշտությամբ՝ Բաթումի մարզը։

Նահանգը՝ որպես Ռուսական կայսրության ստորաբաժանում, վերացվել է 1917 թվականին, հաջորդ տարում դարձել է Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության մի մասը։

Աշխարհագրական դիրք

Քութայիսի նահանգը գտնվում էր Անդրկովկասի արևմտյան հատվածում՝ Սև ծովի արևելյան ափերից մինչև Մեծ Կովկաս լեռնաշղթա։ Նրա տարածքում գտնվում էր ընդարձակ Ռիոնի դաշտավայրը, որտեղով հոսում էր համանուն գետը։ Հարավում՝ Բաթումի մարզում, ջրային ավազան է ստեղծել Հայկական լեռնաշխարհի 5 խոշոր գետերից Ճորոխը։

Նահանգի հյուսիսարևելյան սահմանի երկայնքով բարձրանում են Կովկասյան լեռները։ Դրանցից ամենաբարձր կետը հայտնի է որպես Ադայ-Հոհ՝ 5081 մ։ Լեռնային շրջանները հիմնականում կտրված ու հեռավոր բնակավայրեր ունեն։ Դրա գլխավոր խոչընդոտը բարձրաբերձ լեռներն ու անդնդախոր ձորերն են, որոնց մեծ մասը պատված է անտառներով։ Օսեթիայի հետ կապն ապահովվում է Մամիսոնի լեռնանցքը (3130 մ)։ Այդտեղով անցնում է դեպի Թերեքի մարզ գլխավոր ճանապարհը։

Կովկասի լեռների հողմահայաց լանջերը անտառապատ են։ Հանդիպում են սոճի, եղևնի, կաղնի, երբեմն՝ արմավենի։ Տարածված են ցիտրուսային ծառերը։ Անտառներում հանդիպող վայրի կենդանիներից շատ են արջերը։

Լեռնային շրջաններից դեպի ծով են հոսում ոչ միայն գետեր ու գետակներ, այլև շատ են հանքային աղբյուրները։ Ջրի առկայությունը և կլիմայական պայմանները նպաստել են տնտեսության զարգացմանը։ Այս նահանգում կլիման խոնավ մերձարևադարձային է՝ մեղմ ձմեռներով և տաք ամառներով։ Հողը բարեբեր է։ Համարվում է խաղողի հայրենիքը։

Ռիոնի դաշտավայրում երբեմն հանդիպում են լճակներ ու ճահիճներ։ Հարավում նահանգը եզերում են Փոքր Կովկասի լեռնաշղթաները՝ Մեսխեթը, Թրիալեթը, Շավշեթը։

Բնակչություն

Քութայիսի մարզի բնակչությունը ըստ 1897 թվականի մարդահամարի^[1]՝ կազմել է 914 հազար մարդ, այդ թվում՝ քաղաքաբնակ՝ 62 000: Ներառված են նաև Բաթումի մարզը և Սուխումի օկրուգը։

գավառ	վրացիներ	իմերեթ- ցիներ	մեգրելներ	աբխազներ	թուրքեր	հայեր	ռուսներ	սվաններ	հույներ	հրեաներ	ուկրաին- ցիներ	լեհեր	քրդեր	օսեր
Ընդամենը	32,5 %	25,6 %	22,6 %	5,6 %	4,4 %	2,3 %	1,8 %	1,5 %	1,4 %	…	…	…	…	…
Արդվինի գավառ	9,8 %	…	…	…	73,9 %	13,9 %	…	…	…	1,6 %	1,3 %	…	…	…
Բաթումի գավառ	63,9 %	…	…	…	3,6 %	8,1 %	8,2 %	…	5,3 %	1,2 %	1,9 %	1,0 %	1,9 %	…
Զուգդիդիի գավառ	…	…	98,4 %	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…
Քութայիսի գավառ	27,2 %	66,8 %	…	…	…	…	1,8 %	…	…	1,6 %	…	…	…	…
Լեչխումի գավառ	…	66,0 %	…	…	…	…	…	32,1 %	…	…	…	…	…	…
Օզգուրեթի գավառ	95,3 %	…	…	…	…	…	…	…	3,3 %	…	…	…	…	…
Ռաչայի գավառ	18,6 %	73,9 %	…	…	…	…	…	…	…	1,0 %	…	…	…	5,8 %
Սենակի գավառ	12,4 %	…	83,6 %	…	…	…	1,2 %	…	…	…	…	…	…	…
Շորոպանի գավառ	68,2 %	28,5 %	1,4 %	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…
Սուխումի գավառ	1,7 %	…	22,4 %	55,3 %	1,3 %	6,2 %	4,8 %	…	5,1 %	…	…	…	…	…

Տնտեսություն

1900 թվականին Քութայիսի նահանգում հաշվվում էր 314 գործարան և ֆաբրիկա՝ 8,5 միլիոն ռուսական ռուբլի ընդհանուր արտադրողականությամբ։ Զարգացած էր առևտուրը։ Դրան նպաստում էր ծովափին գտնվելը և երկաթուղային ցանցը. նահագի երկաթուղիների ընդհանուր երկարությունը 379 վերստ էր։

Բարձր զարգացման էր հասել նաև լեռնային արդյունաբերությունը. Կվիրիլի երկաթուղային կայարանի մոտ գտնվել են մարգանեցի ամենահարուստ հանքերն աշխարհում. արդյունահանման ծավալը հասնում էր տարեկան 23 միլիոն փութ։ Կային նաև պղնձի, կապարի, քարածխի պաշարներ։ Վերջինիս արդյունահանումը տարեկան կարող էր անցնել 3 միլիոն փութից։

Մերձարևադարձային կլիմայական գոտում գտնվելը, տաք ամառները ու մեղմ ձմեռները, խոնավ եղանակը և բարեբեր հովիտները զարգացման հիանալի պայմաններ էին ապահովում գյուղատնտեսության երկու ճյուղերի՝ երկրագործության ու անասնապահության համար։ Ալպիական մարգագետինները և ընդարձակ արոտավայրերը հարյուրամյակներ շարունակ ընտանի կենդանիների համար անհրաժեշտ պայմաններ են ապահովել։

Զարգած էր ծխախոտի, ցորենի ու գարու, եգիպտացորենի մշակումը, տարածված է այգեգործությունը. շատ են ցիտրուսային ու խաղողի այգիները։ Խաղողի բուծումը հաասնում էր ծովի մակարդակից մինչև 1048 մ բարձրության, միայն Ռաչայի գավառում խաղողի այգիները զբաղեցրել են 3.186 հա տարածք՝ տարեկան մինչև 73.800 հեկտոլիտր գինի։

Կառավարում

Վարչական բաժանում

1903-1918 թվականներին Քութայիսի նահանգի մեջ են մտել հետևյալ 7 գավառները և մեկ օկրուգ.

հ/հ	Գավառ	Կենտրոն	Մակերես, վերստ²	Բնակչություն(1897), մարդ
1	Զուգդիդի	ք. Զուգդիդի (3 407 մարդ)	2 614,9	114 869
2	Քութայիս	ք. Քութայիս (32 476 մարդ)	2 985,9	221 665
3	Լեչխում	գ. Ծաղերի (687 մարդ)	4 078,3	47 779
4	Օզգուրեթ	գ. Օզգուրեթ (4 710 մարդ)	1 985,0	90 326
5	Ռաչա	գ. Օնի (1 255 մարդ)	2 494,9	60 421
6	Սենակ	գ. Սենակի (1 248 մարդ)	1 520,0	115 785
8	Շորապանի	գ. Կվիրիլի (2 010 մարդ)	2 687,4	156 633
7	Սուխումի օկրուգ	ք. Սուխում (7 998 մարդ)	7 575,4	106 179

Ռազմական գծով նահանգապետներ

անուն	Պաշտոն, կոչում	Ժամկետ
Կոնստանտին Բելյաևսկի	գեներալ-մայոր	17.04.1847-1851
Ալեքսանդր Գագարին	իշխան, գեներալ-մայոր	1851-1853
Իվան Բագրատիոնի	իշխան, գեներալ-մայոր	1853-1856
Գեորգի Էրիստով	իշխան, գեներալ-լեյտենանտ, գեներալ-նահանգապետ	1856-1860
Նիկոլայ Կոլյուբակին	գեներալ-լեյտենանտ	1860-1863
Դմիտրի Սվյատոպոլկ	իշխան, գեներալ-լեյտենանտ, գեներալ-նահանգապետ	1863-1866
Վլադիմիր Լևաշով	կոմս, գեներալ-մայոր	1867-1878

Նահանգապետներ

անուն	Պաշտոն, կոչում	Ժամկետ
Նիկոլայ Իվանով	գնդապետ (գեներալ-մայոր)	1858-1861
Ալեքսանդր Օգոլին	պետական խորհրդատու	1861-1866
Նիկոլայ Մալաֆեև	պետական խորհրդատու	1878-1883

Ռազմական նահանգապետներ

անուն	Պաշտոն, կոչում	Ժամկետ
Ալեքսեյ Սմեկալով	գեներալ-մայոր	01.07.1883-11.02.1887
Ալեքսանդր Գրոսման	գեներալ-մայոր	11.03.1887-01.12.1890
Միխայիլ Շալկով	գեներալ-լեյտենանտ	22.12.1890-30.05.1898
Ֆյոդոր Գերշելման	գեներալ-մայոր	19.07.1898-21.04.1901
Ալեքսեյ Սմագին	գնդապետ (գեներալ-մայոր), и. д.	20.10.1901-01.05.1905
թափուր		1905-1907
Ադամ Սլավաչինսկի	գեներալ-մայոր	28.11.1907-1914
Լև Պոտուլով	պետական խորհրդատու	1914-1916
Ալեքսանդր Գուդովիչ	կոմս, պետական խորհրդատու	1916-1917

Նահանգային ազնվականներ

անուն	Պաշտոն, կոչում	Ժամկետ
Նեստոր Ծերեթելի	իշխան, գեներալ-մայոր	1878-1885
Դմիտրի Կիպանի	պետական խորհրդատու	12.08.1885-26.08.1886
Ալմասհան Նիժարաձե	իշխան, փոխգնդապետ	26.08.1886-27.08.1888
Կոնստանտին Ցուլուկիձե	իշխան, ենթասպա	28.08.1888-13.09.1889
Սեմյոն Ծերեթելի	իշխան, պետական խորհրդատու	13.09.1889-14.09.1901
Սիմոն որդկիպանիձե	իշխան, խորհրդական	14.09.1901-1904
Սիմոն Ծերեթելի	իշխան, սպա	26.02.1904-1912
Փարսադահ Միկելաձե	իշխան, պաշտոնից պաշտոնաթող գնդապետ	12.03.1912-1915
Դավիթ Նիժերաձե	իշխան	1915-1917

Փոխնահանգապետներ

անուն	Պաշտոն, կոչում	Ժամկետ
Միխայիլ Կոլյուբակին	փոխգնդապետ	1847-1848
Միխայիլ Գուսյատնիկով	պետական խորհրդատու	1848-1852
Պյոտր Գնիլոսարով	պետական խորհրդատու	1852-1856
Իվաան Յուրչենկո	պետական խորհրդատու	1856-1869
Մաքսիմիլիան Օստեն-Սակեն	պետական խորհրդատու	1869-1873
Նիկոլայ Մալաֆեև	պետական խորհրդատու	1873-1878
Ալեքսանդր Բրյուգեն	բարոն, պետական խորհրդատու	07.02.1878-01.02.1897
Գրիգորի Միկլաշևսկի	պետական խորհրդատու	14.02.1897-18.09.1899
Ալեքսեյ Կալաչով	պետական խորհրդատու	20.06.1900-20.08.1905
Ապոլլոն Մակարով	կոլեգայական խորհրդատու	28.04.1906-1915
Նիկոլայ Վենտցել	գնդապետ	1915-1917

Ռազմական նահանգապետի օգնականներ

անուն	Պաշտոն, կոչում	Ժամկետ
Նիկոլայ Էրիստով	իշխան, գեներալ-մայոր	01.06.1883-04.02.1895
Ալեքսանդր Բարյատինսկի	իշխան, գեներալ-մայոր	04.02.1895-10.05.1896
Ալեքսեյ Սամոյլով	գնդապետ	10.05.1896-26.01.1900
Նիկոլայ Դրյագին	գեներալ-մայոր	24.02.1900

Ծանոթագրություններ

Աղբյուրներ

Отечественная история. Энциклопедия.- Т. 1. -М., Большая Российская Энциклопедия, 1994.

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քութայիսի նահանգ» հոդվածին։

[1]

Search