Վոլգոգրադ

Քաղաքի հիմնադրման պատմությունը կապված է Վոլգա գետը` առևտրային ճանապարհի, վոլգադոնյան ջրանցքի և Վոլգայի վրայով ապրանքների առաքման հետ, որն ավելի զարգացավ 900-ական թվականներին, իսկ դրա համար առաջնային մասնակցություն ունեցան ռուսները` Վոլգայի վերին ակունքներում, Բուլղարիան` Վոլգայի միջին տարածքներում և Խազարիան`Միջին և հարավային Վոլգայում։ Առևտրային խոշոր գործընթաց էին իրականացնում վիկինգներն ու արաբ առևտրականները. Առաջին հազարամյակի ավարտին մեծ առևտուրը խաթարվեց արաբների զավթողական արշավանքների պատճառով, որին հաջորդեցին վիկինգների տեղահանումներն ու վերաբնակեցումները ( 950-ական թ.), պոլովցիներինը` ( 1100-ական թ.): Հյուսիսից հարավ ձգվում էին երեք միջգետային առևտրային ուղիներ` Դոն, Վոլգա և Ախտուբա, ուղիներ` արևելքից արևմուտք- ամենահյուսիսային ճանապարհը` Մետաքսի մեծ ճանապարհ^[8]։Ժամանակակից հնագետները հնարավորություն չունեցան ուսումնասիրելու նրա աղյուսե հնագույն տները, քանի-որ դրանք քանդվել էին Ցարիցինի հիմնադրման տարիներին^[9], հնագիտական պրոֆեսիոնալ արշավախմբի`ղեկավար Բալլադ, աշխատանքներն էլ ընդհատվեցին քաղաքացիական կռիվների պատճառով, ու հնագիտական գրեթե բոլոր նմուշները վերջնականապես վերացան 1930-ական թվականներին^[10]։ Ցարիցինի գետաբերանը ևս բնակեցված է եղել, որի մասին վկայում են պատմագիրները^[9][11]։

Քանի որ ճակատամարտը մոտենում էր Վոլգայի ափերին, ահագնանում էր երկաթուղային ճանապարհի փակման վտանգը, որի պատճառով Գերագույն գլխավոր հրամանատարությունը որոշեց շտաբ ստեղծել Վոլգա գետի ափին։ Այդ պատճառով հանվեցին երկաթգծերը, որ կառուցվել էին մինչև պատերազմը և կազմում էին ԲԱՄ-ի առաջին հատվածը. մոբիլիզացվեցին տեղի բնակչության ուժերը, ներգրավեցին բանտարկյալներին և ռազմագերիներին^[12] և ռեկորդային արագությամբ կառուցվեց ճանապարհը։

Ճանապարհի հարավային հատվածը (Ստալինգրադ-Վերին Բասկանչակը Աստրախան-Ուրբախ գծի հետ կապող ուղին) մոտավորապես 250 կիլոմետր երկարությամբ, կառուցվել է 1941 թվականի սեպտեմբեր-դեկտեմբերին, Իռլլյա-Սարատով-Սվիյաջսկի հյուսիսային հատվածը՝ 1942 թվականի մարտ-հոկտեմբերին Իլովլյա-Սարատով-Սվիյաջսկ երկարությունը 992 կմ, 1942 թվականի մարտից հոկտեմբեր^[13].:

Պահպանվածներից հնագույնը՝ Գոգոլի արձանը 1910 թվական Կոմսոմոլի այգում ՆԷՏ թատրոն-ի կողքին։ Պահպանվում է, որովհետև Գոգոլը ոչ մի մասնակցություն չի ունեցել քաղաքական գործերին, մյուս բոլոր հուշարձանները, որ պատկանել են ցարական շրջանի գործիչներին, ոչնչացվել են 1920-ական թվականներին։ Մեր օրերում մնացել են ևս երեք նախապատերազմյան հուշարձաններ՝ Երմանի 1925, Ձեռժինսկու 1935 և Խոլզունովի 1940։ Պատերազմից վնասված պահպանվեց և հետագայում վերանորոգվեց Բերլամի շատրվանը, սակայն 1951 թվականին կորցրեց իր գեղարվեստական արժեքը և քանդվեց։ Հետագայում, շնորհիվ Եվզերիխինի հայտնի նկարների, որոնք արտացոլում էին պատերազմի արհավիրքները, այրվող քաղաքի ֆոնի վրա մանկական երկչախմբի ելույթը և հետագայում, դառնալով Ստալինգրադի ճակատամարտի խորհրդանիշը, շատրվանի տեղում կառուցվեց նույնատիպ շատրվան՝ Կայարանի հուշարձան։

Ինչպես Վոլգոգրադը, այնպես էլ ամբողջ Վոլգոգրադի մարզը գտնվում է Մոսկվայի ժամային գոտում։ Միջին արևային կեսօրը Վոլգոգրադում սկսվում է ժամը 12:02-ից:Վոլգոգրադ քաղաքի հարավային մասը հարում է Վոլգա լեռան հյուսիսային հատվածը, քաղաքի արևելյան հատվածը զբաղեցնում է Սարպինսկայի հովիտը։ Քաղաքի սկզբնամասը սահմանափակված է Սարպինսկա-Դավան գետի և Սարպինսկի հովիտի միջև` Կրասնոպոլսկի «Զակալալյան» շրջանի արևելյան մասով։ Կրասնարմեյսկի շրջանով անցնում են Էրգենեի հատվածներ, որոնք մուտք են գործում արևմուտքից դեպի Վոլգայի ստորին հատվածներ` Արևելյան Եվրոպայի հարթավայրի Վոլգոգրադ քաղաքային շրջանի ծայրամասում։ Քաղաքի հյուսիսային եզրին, Վոլգոգրադի ջրամբարի ափին տեղակայված է ՀԷԿ, որ մի կողմը կազմավորվել է Վոլգայի հիդրոէլեկտրակայանի պատնեշով և եզրավորված է ծովի մակարդակից 15 մետր բարձրություն ունեցող ջրային եզրով։ Դեպի ներքև ձգվող քաղաքի մնացած հատվածը ծովի մակարդակից ցածր է 13 մետրով, իսկ Վոլգայից 1-3 կմ հեռավորության վրա, ծովի մակերևույթից 0-40 մ բարձր, 50-140 մ բարձրությամբ ձգվում է նուրբ լեռնաշղթան, Մամաև Կուրգանը (102 մետր), Լիսայա լեռը և այլն։ Քաղաքի ներսում Վոլգայի հոսքի մեջ են թափվում «Սուխայա Մեչետկա», «Մորսկայա Մեչեթկա», «Ցարիցա», «Էլշանկա» փոքր գետակները։

Հեռավորությունը Վոլգոգրադից մինչև մոտակա խոշոր քաղաքներ (մայրուղիներով)[14]
			Սանկտ-Պետերբուրգ ~ 1668 կմ Մոսկվա ~ 964 կմ Վորոնեժ ~ 568 կմ	Սամարա ~ 864 կմ Սարատով ~ 393 կմ Կամիշին ~ 198 կմ	Կազան ~ 1087 կմ Ուրալսկ ~ 838 կմ
			Դոնի Դակաչ ~ 81 կմ. Սուրովինկինո ~ 139 կմ		Վոլժսկի ~ 27 կմ Ленинск ~ 69 կմ Ատիրաու ~ 791 կմ
			Վոլգադոնսկ ~ 310 կմ Դոնի Ռոստով ~ 479 կմ Ստավրոպոլ ~ 584 կմм Սոչի ~ 1047 կմ	Էլիստա ~ 302 կմ Պյատիգորսկ ~ 667 կմ	Աստրախան ~ 434 կմ

Կլիման չափավոր մայրցամաքային է։ Տեղումների միջին քանակը կազմում է տարեկան 347 մմ։ Ձմեռը մեղմ է, հաճախակի տաքացումներով, ամառը շոգ է և երկար, սակայն տարվա բոլոր եղանակներին հնարավոր են լինում ջերմաստիճանի կտրուկ նվազումներ։ 1940 թվականին գրանցվել են մինիմում ջերմաստիճան (−33 °C) և մաքսիմում ջերմաստիճան (+42,6 °C)^[15]։

Ջերմաստիճանի և տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշները Վոլգոգրադի կլիմա
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	տարին
բացարձակ առավելագույնը (°C)	−42,2	−38,2	−32,4	−21,0	−7,5	−2,3	1,3	−1,2	−8,5	−20,3	−32,8	−38,8	−42,2
միջին առավելագույնը (°C)	4,0	−3,7	2,6	11,3	18,6	22,0	24,3	21,9	15,7	8,7	0,9	−,30	9,6
միջին ջերմաստիճանը (°C)	−6,5	−6,7	−1,0	6,7	13,2	17,0	19,2	17,0	11,3	5,6	−1,2	5,2	5,8
միջին նվազագույնը (°C)	−9,1	−9,8	−4,4	2,2	7,7	12,1	14,4	12,5	7,4	2,7	−3,3	−7,6	11,1 2,1
բացարձակ նվազագույնը (°C)	8,6	8,3	19,7	28,9	33,2	34,7	38,2	37,3	32,3	24,0	16,2	9,6	38,2
տեղումների քանակը (մմ)	52	41	35	37	49	80	85	82	68	71	55	52	707

Բնակչություն

Բնակչության թվաքանակը
1811[16]	1840[16]	1847	1856[16]	1857	1860	1861[16]
3800	↗4400	↗4805	↗7200	↘6478	↗7027	↘6700
1863[16]	1873	1877	1884	1897[17]	1901	1903[18]
↗8400	↗13 932	↗26 510	↗36 308	↗55 000	↗70 000	↗79 759
1904[18]	1905[18]	1906[18]	1907[18]	1909	1914[19]	1923[16]
↘79 312	↗82 020	↗86 756	↗93 084	↗100 000	↗117 675	↘106 500
1926[20]	1931[21]	1933[22]	1939[23]	1956[24]	1959[25]	1962[16]
↗151 000	↗304 097	↗388 000	↗445 312	↗525 000	↗593 844	↗649 000
1967[16]	1970[26]	1973[16]	1975[27]	1976[28]	1979[29]	1982[30]
↗742 000	↗817 647	↗869 000	↗900 000	→900 000	↗928 692	↗956 000
1985[31]	1986[28]	1987[32]	1989[33]	1990[34]	1991[28]	1992[28]
↗974 000	↗977 000	↗988 000	↗998 894	↘998 000	↗1 005 000	↘1 004 000
1993[28]	1994[28]	1995[31]	1996[31]	1997[35]	1998[31]	1999[36]
↘1 002 000	↘1 000 000	↘999 000	→999 000	↗1 005 000	↘999 000	↗1 000 000
2000[37]	2001[31]	2002[38]	2003[16]	2004[39]	2005[40]	2006[41]
↘993 400	↘982 900	↗1 011 417	↘1 011 400	↘1 004 200	↘999 100	↘991 700
2007[42]	2008[43]	2009[44]	2010[45]	2011[46]	2012[47]	2013[48]
↘986 300	↘983 900	↘981 909	↗1 021 215	↘1 021 200	↘1 018 739	↗1 018 790
2014[49]	2015[50]	2016[51]	2017[52]	2018[53]	2019[54]
↘1 017 985	↘1 017 451	↘1 016 137	↘1 015 586	↘1 013 533	↘1 013 468

Ծանոթագրություններ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վոլգոգրադ» հոդվածին։