Ռուսաստանի ճանաչումը որպես ահաբեկչական պետություն
Ռուսաստանը որպես ահաբեկչական պետություն կամ ահաբեկչության հովանավոր երկիր կամ ահաբեկչական մեթոդներ օգտագործող երկիր ճանաչելու վերաբերյալ միջազգային բանավեճը զարգացավ 2010-ականներին՝ ռուս-ուկրաինական պատերազմում Ռուսաստանի գործողությունների, Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմի և այլ հակամարտությունների, ահաբեկչական կազմակերպությունների և ահաբեկչության հովանավոր երկրների աջակցության, այլ երկրներում քաղաքական հակառակորդների սպանությունների և մահափորձերի ֆոնին։
2022 թվականին Ուկրաինա Ռուսաստանի ներխուժումից հետո Ուկրաինան, Լիտվան, Լատվիան, Էստոնիան, Լեհաստանը, Չեխիան, Նիդերլանդները, Սլովակիան, ինչպես նաև ԵԱՀԿ Խորհրդարանական վեհաժողովը, Եվրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովը, Եվրախորհրդարանը և ՆԱՏՕ-ի Խորհրդարանական վեհաժողովը տարբեր ձևակերպումներով ահաբեկչական են հայտարարել ռուսական ռեժիմը՝ խաղաղ բնակչության դեմ համակարգված բռնությունների, քաղաքացիական օբյեկտներին և քաղաքացիական ենթակառուցվածքներին դիտավորյալ հարվածների և ուկրաինացիներին քաղաքական նպատակներին հասնելու համար բռնության և ահաբեկման այլ օրինակների պատճառով։
Նախապատմություն (մինչև 2022 թվական)
Վլադիմիր Պուտինի վարչակարգի օրոք Ռուսաստանի ահաբեկչական բնույթի մասին հասարակական և քաղաքական բանավեճը զարգացել է ռուս-ուկրաինական պատերազմի սկսվելուց հետո (ներառյալ Ղրիմի գրավումը, Դոնեցկի և Լուգանսկի շրջանների մի մասի գրավումը, ռուսական «Բուկ» համակարգի կողմից մարդատար Boeing 777-ի խոցումը) և Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության ընդհանուր վերակողմնորոշումը դեպի առճակատում Արևմուտքի երկրների հետ[1]։
Ընդ որում, Ռուսաստանին ահաբեկչության հովանավոր երկիր կամ ահաբեկչական պետություն անվանելը մինչև 2022 թվականը հաճախ սահմանափակվում էր հռետորական հնարքով։ Այսպես Մեծ Բրիտանիայի պաշտպանության նախարար Մայքլ Ֆելոնը Ռուսաստանին անվանել է ահաբեկչության հովանավոր երկիր՝ Ուկրաինայի արևելքում զինված խմբավորումներին աջակցելու պատճառով[2]։ Ուկրաինայի վարչապետ Արսենի Յացենյուկը Ռուսաստանն ահաբեկչական պետություն է անվանել էներգետիկ ենթակառուցվածքների օբյեկտների վրա հարձակումների պատճառով[3]։ Լիտվայի նախագահ Դալյա Գրիբաուսկայտեն օգտագործել է նույն բնութագիրը՝ կոչ անելով եվրոպական հանրությանը հավաքականորեն հակազդել ռուսական ագրեսիային։ Սակայն այդ հայտարարությունները ֆորմալ կշիռ չունեն[4]։
ԱՄՆ-ում ահաբեկչության հովանավոր երկրների մասին օրենքի առկայության պատճառով քննարկումն ավելի հաճախ անդրադարձել է Մերձավոր Արևելքի հակամարտություններում Ռուսաստանի դերին։ Ռուսաստանի՝ որպես ահաբեկչության հովանավորի դերը դիտարկվել է Թալիբանին զենք մատակարարելու, Իրանին և նրա ռազմական վստահված անձանց՝ ի դեմս Հեզբոլլահի և Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի աջակցության համատեքստում (այս դեպքում դիվանագետ Մայքլ Քարփենթերը օգտագործել է ահաբեկչության հովանավոր երկիր ձևակերպումը), ինչպես նաև Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմին ուղղակի մասնակցություն՝ Բաշար Ասադի ռեժիմը պաշտպանելու և Ուկրաինայի դեմ ագրեսիան, որը հանգեցրել է քաղաքացիական անձանց շրջանում բազմաթիվ զոհերի[5][6]։
Լոնդոնում Սերգեյ Սկրիպալի դեմ ռազմական թունավոր նյութի կիրառմամբ մահափորձից հետո ԱՄՆ պետքարտուղարը Պետդեպարտամենտին հանձնարարել է մշակել ԱՄՆ օրենսդրության շրջանակներում Ռուսաստանին ահաբեկչության հովանավոր երկրների ցանկում ընդգրկելու հարցը[7]։ Ահաբեկչության հովանավոր երկրների ցանկում Ռուսաստանին ընդգրկելու հնարավորությունը գնահատելու անհրաժեշտության մասին հայտարարել են նաև Սենատի արտաքին քաղաքականության հանձնաժողովի անդամ դեմոկրատական կուսակցությունից Ռոբերտ Մենենդեզը[8], հանրապետական սենատոր Քորի Գարդները և այլք[9]։
ԱՄՆ հետախուզական հանրությունում նշել են, որ ԱԴԾ-ն աջակցել է իսլամադավան հայրենակիցների Սիրիա ուղարկմանը Սոչիի Օլիմպիադայի նախօրեին, որպեսզի նվազեցնի ահաբեկչությունների լոկալ սպառնալիքը, չնայած այն բանին, որ վերջիններս, որպես կանոն, միացել են ԻՊ-ի շարքերին[7]։
Շատ մեկնաբաններ նշել են, որ Ռուսաստանին ահաբեկչության հովանավոր երկրների ցանկում ընդգրկելու ֆորմալ հիմքերը բավարար են եղել։ Սակայն նախաձեռնությունից շուտով հրաժարվեցին, որպեսզի չվտանգեն այլ հարցերի շուրջ համագործակցության հեռանկարները, թեև քննարկման բնույթը հստակ մատնանշում էր Ռուսաստանի նկատմամբ ԱՄՆ-ի դիրքորոշման վատթարացումը[7]։ 2021 թվականի դեկտեմբերի 16-ին ռուս-ուկրաինական հարաբերությունների նոր սրման ֆոնին 9 Հանրապետական սենատորներից բաղկացած խումբը՝ Ջիմ Ռիշի գլխավորությամբ, առաջարկել են Ռուսաստանին մեղադրել ահաբեկչության հովանավոր երկիր լինելու մեջ, եթե վերջինս հարձակվի Ուկրաինայի վրա[10]։
Ժամանակագրություն (2022 թվականից)
| Երկիր | Ամսաթիվ |
 Լիտվա | 2022 թվականի մայիսի 10 |
 Ուկրաինա | 2022 թվականի հուլիսի 6 |
 Լատվիա | 2022 թվականի օգոստոսի 11 |
 Էստոնիա | 2022 թվականի հոկտեմբերի 18 |
 Չեխիա | 2022 թվականի նոյեմբերի 13 |
 Նիդերլանդներ | 2022 թվականի նոյեմբերի 24 |
 Լեհաստան | 2022 թվականի դեկտեմբերի 15 |
 Սլովակիա | 2023 թվականի փետրվարի 16 |
| Կազմակերպություն | Ամսաթիվ |
|---|---|
| ԵԽԽՎ | 2022 թվականի հոկտեմբերի 13 |
| ՆԱՏՕ ԽՎ | 2022 թվականի նոյեմբերի 21 |
| Եվրախորհրդարան | 2022 թվականի նոյեմբերի 23 |
| ԵԱՀԿ ԽՎ | 2023 թվականի հուլիսի 4 |
Լիտվա
Ռուսաստանը պաշտոնապես ահաբեկչական պետություն հռչակած առաջին երկիրը Լիտվան է։ 2022 թվականի մայիսի 10-ին Լիտվայի Սեյմը միաձայն (128 ձայնով) աջակցել է բանաձևին, որը խաղաղ բնակիչների (այդ թվում՝ երեխաների) սպանությունները, առևանգումները, խոշտանգումները, բռնաբարությունները և սպանվածների մարմինների նկատմամբ ծաղրը ցեղասպանություն է անվանել՝ ուկրաինական ազգի ամբողջական կամ մասնակի ոչնչացման նպատակով, իսկ քաղաքացիական օբյեկտների վրա գիտակցված հարձակումները՝ ահաբեկչություն[11][12]։ Նաև 2023 թվականի մարտի 14-ին Սեյմը միաձայն ճանաչեց Վագների խումբը որպես ահաբեկչական կազմակերպություն՝ ագրեսիայի համակարգված հանցագործություններ կատարելու համար, որոնք հավասար են ահաբեկչության։ Բանաձևն առանձին նշել է, որ Ռուսաստանի իշխանություններն ապահովում են վարձկանների պատրաստությունը և նրանց տրամադրում տանկեր, զրահատեխնիկա և ՀԿՌՀ[13]։
Ուկրաինա
2022 թվականի հուլիսի 6-ին Վոլոդիմիր Զելենսկին ստորագրեց Գերագույն ռադայի կողմից ընդունված փոփոխությունների նախագիծը, որով Ռուսաստանը հայտարարվում է ահաբեկիչ պետություն, որը հետապնդում է ուկրաինացի ժողովրդի պետական ցեղասպանության նպատակները, իրականացնում է Ուկրաինայի քաղաքացիների զանգվածային սպանություններ, քաղաքացիական բնակչության դեմ միջազգային հանցագործություններ, օգտագործում է արգելված պատերազմի մեթոդներ, ոչնչացնում է քաղաքացիական օբյեկտները և կրիտիկական ենթակառուցվածքները, ստեղծում է տեխնածին հումանիտար աղետներ Ուկրաինայի որոշ շրջաններում։ Օրենքն արգելել է նաև Ուկրաինա ռուսական ներխուժման խորհրդանիշները[14][15]։
Լատվիա
2022 թվականի օգոստոսի 11-ին Լատվիայի Սեյմը 100-ից 67 ձայնով հաստատել է «Ուկրաինայի քաղաքացիական և հանրային տարածքի վրա Ռուսաստանի նպատակային ռազմական հարձակումների մասին» հայտարարությունը, որում ընդգծվում էր Ուկրաինայի քաղաքացիների նկատմամբ բռնության և խոշտանգումների դիտավորյալ բնույթը՝ ճնշելու նրանց դիմադրելու և երկիրը գրավելու ունակությունը։ Քաղաքական նպատակներին հասնելու համար խաղաղ բնակիչների նկատմամբ բռնությունը փաստաթուղթը սահմանել է որպես ահաբեկչություն, իսկ Ռուսաստանը՝ որպես ահաբեկչությանն աջակցող պետություն[16][17]։
Եվրոպայի Խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողով
2022 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Եվրոպայի Խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովը միջազգային կազմակերպություններից առաջինն էր, որ Ռուսաստանը ճանաչեց որպես ահաբեկչական ռեժիմ։ «Ուկրաինայի դեմ Ռուսաստանի Դաշնության ագրեսիայի հետագա էսկալացիան» բանաձևում, որն ընդունվել է 100-ից 99 ձայնով, նշվում է, որ ռուսական ներխուժումը բերել է տառապանքներ և ավերածություններ, որոնք Եվրոպան չի տեսել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր։ Հասնելով բռնության և ոչնչացման նոր մակարդակների, փաստաթղթում նշվել է, որ ռուսական ռեժիմը խախտում է հիմնարար մարդկային իրավունքները և միջազգային իրավունքի հիմքերը՝ հաստատելով իր ահաբեկչական բնույթը[18]։ ԵԽԽՎ-ն Եվրոպայի Խորհրդի անդամներին կոչ է արել Ռուսաստանը ճանաչել ահաբեկչական երկիր, ինչպես նաև Ռուսաստանի քաղաքական կուսակցություններին, որոնք քվեարկել են Ուկրաինայի ինքնիշխանությունը խախտող որոշումների օգտին, ճանաչել ահաբեկչությանը նպաստող կազմակերպություններ[19][20]։
Էստոնիա
2022 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Էստոնիայի խորհրդարանը (Ռիիգիկոգու) միաձայն (88 ձայնով) ընդունել է հայտարարություն՝ դատապարտելով ռուսական ագրեսիան, օկուպացված տարածքների բռնակցումը՝ ի աջակցություն միջազգային դատարանի։ Աջակցություն հայտնելով Ուկրաինային՝ պատգամավորները ռուսական ռեժիմը հայտարարեցին ահաբեկչական, իսկ Ռուսաստանը՝ ահաբեկչության հովանավոր երկիր և մատնանշեցին Վագների, ԼԺՀ-ի և ԴԺՀ-ի կողմից ահաբեկչական կազմակերպությունների կողմից պաշտոնական ճանաչման անհրաժեշտությունը[21][22]։
Չեխիա
2022 թվականի նոյեմբերի 15-ին Չեխիայի Հանրապետության խորհրդարանի Պատգամավորների պալատը 156-ից 129 ձայնով (խոսքը նիստին ներկա գտնվողների մասին է, Պատգամավորների պալատի պատգամավորների ընդհանուր թիվը՝ 200) ընդունել է որոշում, որը խաղաղ բնակիչների, քաղաքացիական օբյեկտների և կրիտիկական ենթակառուցվածքների դեմ ուղղված նպատակային հարձակումները բնութագրում է որպես ահաբեկչական մեթոդներ, այսինքն՝ խաղաղ բնակչությանը վախեցնելու միջոցով քաղաքական նպատակներին հասնելու փորձեր։ Պատգամավորները պաշտպանել են ԵԽԽՎ 2022 թվականի հոկտեմբերի 13-ի բանաձևը և ռուսական քաղաքական ռեժիմը ճանաչել ահաբեկչական[23][24]։
ՆԱՏՕ-ի խորհրդարանական վեհաժողով
2022 թվականի նոյեմբերի 21-ին ՆԱՏՕ-ի Խորհրդարանական վեհաժողովը միաձայն ընդունել է Ռուսաստանին ահաբեկչական պետություն ճանաչելու մասին բանաձևը։ Վեհաժողովի նախագահ Ժոել Հարրի-Մելոմը խաղաղ բնակիչների և քաղաքացիական ենթակառուցվածքների դեմ ռուսական հարձակումները բարբարոսական է անվանել և ընդգծել միջազգային տրիբունալի շրջանակներում Ռուսաստանի իշխանությունների՝ որպես ահաբեկիչների հետապնդման անհրաժեշտությունը։ Վեհաժողովը կոչ է արել ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրների կառավարություններին և խորհրդարաններին հանդես գալ ռուսական վարչակարգը ահաբեկչական ճանաչելու մասին հայտարարություններով[25][26]։
Եվրոպական խորհրդարան
2022 թվականի նոյեմբերի 23-ին Եվրոպական խորհրդարանը 705-ից 494 ձայնով ընդունել է Ռուսաստանին ահաբեկչության հովանավոր պետություն և ահաբեկչական մեթոդներ կիրառող պետություն ճանաչելու մասին բանաձև։ Փաստաթղթում նշվում էր, որ կանխամտածված հարձակումներն ու հանցագործությունները, քաղաքացիական ենթակառուցվածքների ոչնչացումը և միջազգային մարդասիրական իրավունքի խախտումները, որոնք իրականացվել են Ռուսաստանի ռազմական և վստահված ուժերի կողմից, ռազմական հանցագործություններ են և հավասարեցվում են ահաբեկչության գործողություններին։ Քանի որ այն ժամանակ ԵՄ օրենսդրությունը թույլ էր տալիս ահաբեկիչների թվին ավելացնել միայն կազմակերպություններ և անհատներ, Եվրախորհրդարանը կոչ է արել ԵՄ-ին և անդամ երկրներին մշակել անհրաժեշտ իրավական շրջանակներ ամբողջ պետությունների ցանկում ընդգրկվելու համար[27]։ Պատգամավորները նաև կոչ են արել Եվրամիության խորհրդին ահաբեկչական կազմակերպությունների ցուցակում ներառել Վագների խումբը, Կադիրովի անվան 141-րդ հատուկ մոտորիզացված գունդը և այլ զինված խմբեր[28]։
Նիդերլանդներ
2022 թվականի նոյեմբերի 24-ին Եվրախորհրդարանի բանաձևի հրապարակման հաջորդ օրը Նիդերլանդների Ներկայացուցիչների պալատը Ռուսաստանին ճանաչեց որպես ահաբեկչության հովանավոր պետություն։ Որոշումը ստացել է կուսակցությունների ճնշող մեծամասնության աջակցությունը[29]։
Սլովակիա
2023 թվականի փետրվարի 16-ին Սլովակիայի Ազգային խորհուրդը բանաձև է ընդունել, որով Վլադիմիր Պուտինի ռեժիմը հայտարարում է ահաբեկչական, իսկ Ռուսաստանը՝ ահաբեկչությանն աջակցող պետություն։ Պատգամավորներն առանձին դատապարտել են Ռուսաստանի կողմից միջուկային զենքի կիրառման ուղղակի և անուղղակի սպառնալիքները[30]։
ԵԱՀԿ Խորհրդարանական վեհաժողով
2023 թվականի հուլիսի 4-ին ԵԱՀԿ Խորհրդարանական վեհաժողովը Վագների ՊՄԿ-ն ճանաչել է ահաբեկչական կազմակերպություն, իսկ Ռուսաստանը՝ ահաբեկչության հովանավոր երկիր, որը պատասխանատու է նրա գործողությունների համար։ Վեհաժողովի բանաձևի համաձայն՝ ԵԱՀԿ անդամները պետք է Վագների խումբը հայտարարեն ահաբեկչական կազմակերպություն և միջոցներ ձեռնարկեն դրա դեմ[31][32]։
Հետևանքներ
Եվրոպական խորհրդարանի, ԵԽԽՎ-ի, ՆԱՏՕ-ի Խորհրդարանական վեհաժողովի և այլ միջազգային կառույցների բանաձևերը փափուկ իրավունքի գործիքներ են. չունեն պարտադիր իրավաբանական ուժ, բայց ունեն մեծ խորհրդանշական կշիռ։ Հատուկ օրենսդրության բացակայության դեպքում (օրինակ՝ ԵՄ ահաբեկչական ցուցակում ամբողջ պետություններ ներառելու հնարավորությունը) Ռուսաստանի դեմ պաշտոնական սահմանափակումներ չեն կարող մտցվել։ Սակայն նման բանաձևերը, ինչպես և ԵՄ առանձին երկրների խորհրդարանների որոշումները, արտացոլում են Ուկրաինայի հետ համերաշխությունը և հետագա քայլեր ձեռնարկելու մտադրությունը՝ Ուկրաինայում հանցագործությունների համար Ռուսաստանին հետապնդելու համար, այդ թվում՝ միջազգային տրիբունալի շրջանակներում[29][33][34][35][36][37]։
ԱՄՆ (ճանաչման դեպքում)
ԱՄՆ օրենսդրությունը, ի տարբերություն եվրոպականի, ենթադրում է ահաբեկչության հովանավոր պետությունների պաշտոնական կարգավիճակ՝ ներառման որոշակի չափանիշներով և հասկանալի հետևանքներով։ Ահաբեկչության հովանավոր երկրների համար պաշտոնական հետևանքները ներառում են ԱՄՆ-ի կողմից ցանկացած արտաքին օգնության արգելքը (համաձայն 1961 թվականի արտաքին օգնության ակտի 620-րդ հոդվածի), ռազմական և երկակի նշանակության ապրանքների մատակարարման արգելքը (համաձայն Arms Export Control Act-ի 4-րդ հոդվածի և 2018 թվականի Export Controls Act-ի 1754-րդ հոդվածի)։ Նաև Foreign Sovereign Immunities Act-ի համաձայն՝ ահաբեկչության հովանավոր երկիրը զրկվում է ամերիկյան դատարանում հետապնդումից անձեռնմխելիությունից, ինչը թույլ է տալիս նրան հայցեր ներկայացնել։ Ուժի մեջ են մտնում նաև երկրորդական պատժամիջոցները, որոնք էլ ավելի թունավոր են դարձնում ահաբեկչության հովանավոր երկիրը և մեկուսացնում այն[38]։
Ռուսաստանի՝ Ուկրաինա ներխուժման համատեքստում առկա պատժամիջոցները պաշարով փակում են ահաբեկչության հովանավոր երկրի համար հնարավոր սահմանափակումների հետևանքները, սակայն իրավաբանական անձեռնմխելիությունից զրկելը տեսականորեն թույլ է տալիս հայցվորներին փոխհատուցում բռնագանձել արտասահմանում գտնվող ռուսական ակտիվներից, ինչը փաստորեն զրկում է երկրին սեփական սահմաններից դուրս ֆինանսական գործեր վարելու հնարավորությունից և այն երկրների սահմանափակ ցանկից, որտեղ նրա սեփականությունը չի կալանավորվի ամերիկյան դատարանի որոշմամբ (օրենքը նաև սահմանափակում է համապատասխան հայցերով հնարավոր հայցվորների, ինչը թույլ չէր տա Ուկրաինայի քաղաքացիներին փոխհատուցել Ռուսաստանից պատճառված վնասի համար)[38][39]։
Ուկրաինա Ռուսաստանի ներխուժումից հետո ԱՄՆ-ի երկու կուսակցություններն էլ կողմ էին Ռուսաստանին ահաբեկչության հովանավոր երկիր ճանաչելուն։ Մասնավորապես, այս նախաձեռնությանը աջակցել են ինչպես ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ դեմոկրատ Նենսի Փելոսին, այնպես էլ Սենատում փոքրամասնության առաջնորդ Միթչ Մաքքոնելը[38]։ 2022 թվականի հունիսի 23-ին ԱՄՆ Սենատի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովը հավանություն է տվել Ռուսաստանին ահաբեկչության հովանավոր ճանաչելու մասին բանաձևին և երկրի կառավարությանը խորհուրդ է տվել դիտարկել այդ նախաձեռնությունը[40]։ Հուլիսի 28-ին ԱՄՆ Սենատը կոչ է արել երկրի ղեկավարությանը Ռուսաստանին ճանաչել որպես ահաբեկչության հովանավոր երկիր Չեչնիայում, Վրաստանում, Սիրիայում և Ուկրաինայում պատերազմների ընթացքում գործողությունների համար, որոնց արդյունքում բազմաթիվ զոհեր են եղել տղամարդկանց, կանանց և երեխաների շրջանում[41]։
Ուղղակիորեն ԱՄՆ Պետդեպարտամենտը ավելի զգուշավոր դիրքորոշում էր որդեգրել և ձեռնպահ էր մնում Ռուսաստանին պաշտոնապես ճանաչել որպես ահաբեկչության հովանավոր երկիր։ Նման որոշումը խորհրդանշական մեծ կշիռ կարող էր ունենալ, բայց անարդյունավետ կլիներ երկրների արտաքին քաղաքականության համար[42]։ Մասնավորապես, դա կվնասեր ԵՄ երկրների հետ հարաբերություններին, որոնք կախված են ռուսական էներգակիրներից, ինչպես նաև Ռուսաստանի միջազգային առևտրային գործընկերների՝ Չինաստանի, Հնդկաստանի, Պակիստանի, ՀԱՀ-ի և Բրազիլիայի հետ[43]։ Ահաբեկչության հովանավոր երկրի պաշտոնական կարգավիճակն անխուսափելիորեն կհարվածի Ռուսաստանից արտահանմանը, որին կհաջորդի գների գլոբալ աճը, ինչպես նաև կկրճատի դիվանագիտության և ապագայում հակամարտության կարգավորման տարածությունը[39][43][44]։