Չիուաուա (նահանգ)

Չիուաուա; իսպ.՝ Chihuahua
flag of Chihuahua?	Զինանշան
;	;
Երկիր	Մեքսիկա
Կարգավիճակ	նահանգ
Մտնում է	Մեքսիկայի Միացյալ Նահանգներ
Վարչկենտրոն	Չիուաուա
Օրենսդրական մարմին	Congress of Chihuahua?
Բնակչություն (2010)	3․406․465
Տարածք	247460
Բարձրություն ծովի մ-ից՝; - Բարձրագույն կետ	; 3300 մ
Հիմնադրված է	1824 թ.
Սահմանակցում է	Սոնորա, Կոաուիլա, Սինալոա, Դուրանգո, Տեխաս և Նյու Մեքսիկո
Ժամային գոտի	UTC−7; DST = −6
ISO 3166-2 կոդ	MX-CHH
Փոստային ինդեքսներ	31, 33
Ինտերնետ-դոմեն	.mx
	Պաշտոնական կայքը
	Չիուաուա Վիքիպահեստում

Չիուաուա (իսպ.՝ Chihuahua, ( tʃiˈwawa), պաշտոնական անվանումը՝ Չիուաուայի ազատ և ինքնիշխան նահանգ (իսպ.՝ Estado Libre y Soberano de Chihuahua), Մեքսիկայի 31 նահանգներից մեկն է, Դաշնային օկրուգի հետ միասին համալրում են Մեքսիկայի վարչական կազմը։ Ունի 67 համայնք, մայրաքաղաքը՝ Չիուաուա (քաղաք)։

Տվյալներ

Նահանգը գտնվում է Հյուսիս-արևմտյան Մեքսիկայում։ Արևմուտքում սահմանակից է Սոնորա նահանգին, հարավ-արևմուտքում՝ Սինալոային, հարավում՝ Դուրանգոյին, արևելքում՝ Կոաուիլային, հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում՝ ԱՄՆ-Մեքսիկա սահմանին՝ Նյու Մեքսիկո նահանգին և Տեխասին։

Տարածքով Մեքսիկայի ամենամեծ նահանգն է, զբաղեցնում է 247,455 կմ ²^[4], ավելի մեծ է, քան ՄԹ։ Այս նահանգը հաճախ անվանում են El Estado Grande («Մեծ նահանգ»)։

Ստուգաբանություն

Նահանգն իր անունը ստացել է իր մայրաքաղաք Չիուաուա քաղաքից։ Ենթադրվում է, որ Չիուաուա անունը ծագել է նաուա լեզվից, սակայն դրա ճշգրիտ նշանակությունը հայտնի չէ։ Հիմնական վարկածներն են՝ չոր տեղ կամ երկու գետերի միջև^[5]։

Աշխարհագրություն

Չիուաուան երկրի ամենամեծ նահանգն է ըստ տարածքի, որը զբաղեցնում է Մեքսիկայի ընդհանուր տարածքի գրեթե 12,6%-ը։ Սահմանակից է Սոնորա (արևմուտքում), Սինալոա (հարավ-արևմուտքում), Դուրանգո (հարավում) և Կոաուիլա (արևելքում) նահանգներին, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի Տեխաս (հյուսիս-արևելքում) և Նյու Մեքսիկո (հյուսիսում) նահանգների հետ։ Երկրաբանորեն նահանգի տարածքը բաժանված է 3 հիմնական շրջանների՝ լեռներ, հարթավայրեր-հովիտներ և անապատներ, որոնք գտնվում են համապատասխանաբար արևմուտքից արևելք։ Երկրաբանական շրջանների բազմազանությունը հանգեցնում է նահանգի կլիմայի և էկոհամակարգերի բազմազանության։

Նահանգի գլխավոր լեռնաշղթան Արևմտյան Սերա Մադրեն է, որի բարձրությունը հասնում է 3300 մետրի (Սերրո Մոինորա լեռ)։ Լեռները զբաղեցնում են Չիուաուայի տարածքի մոտ մեկ երրորդը, լեռների կլիման կախված է ծովի մակարդակից, բարձրությունից։ Լեռների լանջերը ծածկված են փշատերև անտառներով, այստեղ աճում են տարբեր ծառատեսակներ՝ սոճի, կաղնի, եղևնի, ֆիկուս, իպոմեա, ակացիա և այլն, ավելի ցածր բարձրություններում գերակշռում են տափաստանային բուսականությունը և թփուտները։ Լեռնաշխարհի կենդանական աշխարհի բնորոշ ներկայացուցիչներից են՝ մեքսիկական աղվես սկյուռը, այծքաղ նապաստակը, վզնոցով պեկկարին, ջրարջը, մեքսիկական սկունկը, սպիտակապոչ եղջերուն, վայրի խոզը, սև եղջերուն, ամերիկյան բիզոնը, պուման և այլն։

Սերա Մադրեի հարթավայրերն ու նախալեռները կազմում են Մեքսիկական բարձրավանդակ անվամբ հայտնի տարածքը։ Այս տարածաշրջանն ունի տափաստանային կլիմա, որը ծառայում է որպես անցումային գոտի արևմուտքում գտնվող լեռների և արևելքում գտնվող անապատի միջև։ Տափաստանները գյուղատնտեսական կարևորագույն շրջանն են և ամենախիտ բնակեցված տարածքը։

Անապատները նույնպես զբաղեցնում են նահանգի տարածքի մոտ մեկ երրորդը։ Չիուաուա անապատը շարունակվում է դեպի հարևան Կոաուիլա նահանգ, ինչպես նաև սահմանով դեպի ԱՄՆ-ի Տեխաս և Նյու Մեքսիկո նահանգներ։ Անապատները համեմատաբար հարթ տարածքներ են՝ հյուսիսից հարավ ձգվող մի քանի փոքր լեռնաշղթաներով։ Անապատների հարավային մասի կլիման մի փոքր ավելի զով է, քան հյուսիսայինը՝ իր ավելի բարձր դիրքի պատճառով։ Վայրի բնության համաշխարհային հիմնադրամի տվյալներով՝ Չիուաուա անապատն առանձնանում է ամենամեծ կենսաբանական բազմազանությամբ աշխարհի բոլոր անապատների համեմատ։ Տեղական բուսական աշխարհը ներառում է՝ ագավա, լարեա, արմավաշուշան, լոֆոֆորա կակտուսներ, տատասկաթզենի, էխինոցերեուս, հիլոցերեուս, հացահատիկային բույսեր և այլն։ Տիպիկ անապատի կենդանական աշխարհը ներառում է տափաստանային նապաստակ, սևապոչ նապաստակ, կակտուսի համստեր, մեքսիկական սկունս, ամերիկյան սպիտակ աղվես, սպիտակաբուկ անտառային համստեր, գունատ չղջիկ, շնագայլ։

Նահանգի գլխավոր գետը՝ Ռիո Կոնչոսը, Ռիո Գրանդեի վտակն է, որը հոսում է նահանգի մեծ մասով՝ հարավ-արևմուտքից հյուսիս-արևելք։

Բնակչություն

Տարի	Բնակչություն (մարդ)
Բնակչության թվերի փոփոխություն
1930	491 792
1940	623 944
1950	846 414
1960	1 226 793
1970	1 612 525
1980	2 005 477
1990	2 441 873
2000	3 052 907
2005	3 241 444

2005 թվականի մարդահամարի տվյալներով նահանգի բնակչությունը կազմում է 3 241 444 մարդ, ինչը Չիուաուային դարձնում է Մեքսիկայի տասնմեկերորդ ամենաբնակեցված նահանգը։ Գենդերային կազմը՝ 1,610,275 տղամարդ՝ 1,631,169 կին^[6]։ Բնակչության միջին տարիքը 25 տարեկան է^[7], կյանքի միջին տևողությունը՝ 75,2 տարի (երկրում 6-րդ տեղ)։ Չիուաուան ունի բնակչության ամենացածր խտությունը երկրում՝ մոտ 12 մարդ/կմ², բնակչությունը տեղաբաշխված է անհավասարաչափ։ Բնակչության գրեթե երկու երրորդը կենտրոնացած է Սիուդադ Խուարես (1 301 452 մարդ) և Չիուաուա (748 518 մարդ) քաղաքներում։ 100 հազարից ավելի բնակչությամբ այլ քաղաքներն են Իդալգո դել Պառալը (101,147 մարդ), Սիուդադ Կուաուտեմոկը (105,725 մարդ) և Դելիսիասը (108,187 մարդ)։ Քաղաքային բնակչությունը հասնում է 76,5%-ի՝ Չիուաուային դարձնելով երկրի ամենաուրբանիզացված նահանգներից մեկը։

Նահանգը բնութագրվում է արտագաղթի բարձր տեմպերով, 2000-2005 թվականներին Չիուաուայից ԱՄՆ արտագաղթել է մոտ 50000 մարդ։ Միևնույն ժամանակ, ավելի մեծ է Մեքսիկայի ավելի հարավային նահանգներից, ինչպես նաև Կենտրոնական Ամերիկայի երկրներից դեպի նահանգ ներգաղթի տեսակարար կշիռը։ Կենտրոնական Ամերիկայի բնիկները հաճախ այստեղ են գտնվում անլեգալ կերպով, նրանց մեծ մասը կենտրոնացած է Սյուդադ- Խուարես քաղաքում։

Չիուաուան համարվում է Մեքսիկայում սպիտակամորթների ամենաբարձր տեսակարար կշիռ ունեցող նահանգներից մեկը։ Բնակչության գրեթե 55%-ը իսպանական, ֆրանսիական, բասկական, իտալական, գերմանական, հոլանդական ծագում ունեցող մարդիկ են։ Բնակչության մնացած մասը մետիսներ են, հնդիկների մասնաբաժինը փոքր է, նահանգի բնակչության մոտ 5%-ը։ Նահանգի թվաքանակով ամենամեծ հնդիկ ժողովուրդը՝ տարաումարաները, բնակվում են Արևմտյան Սիերա Մադրեի տարածքում։ Այստեղ ապրում են նաև մի շարք պիմա հնդկացիներ՝ հիմնականում Տեմոսաչի քաղաքի շրջակայքում։

Կաթոլիկները կազմում են Չիուաուայի բնակչության 84,6%-ը^[8], բողոքականների տեսակարար կշիռը կազմում է 7,1%։

Վարչական բաժանում

Չիուաուան բաժանվում է 67 համայնքների։

Տարածքով ամենամեծ մունիցիպալիտետը Աումադան է (11457 կմ²), իսկ ամենափոքրը՝ Սանտա Բարբարան (346 կմ²)։ Ամենաբնակեցվածը, ըստ 2010 թվականի մարդահամարի, Խուարեսն է (1,332,131 մարդ), իսկ ամենափոքրը՝ Ուեխոտիտան (1,049 մարդ)^[9]։

INEGI կոդ	Համայնքներ (հայերեն)	Համայնքներ (բնօրինակ)
001	Աումադա	(Ahumada)
002	Ալդամա	(Aldama)
003	Ալենդե	(Allende)
004	Աքիլես Սերդան	(Aquiles Serdán)
005	Ասենսիոն	(Ascensión)
006	Բաչինիվա	(Bachiniva)
007	Բալեսա	(Balleza)
008	Բատոպիլաս	(Batopilas)
009	Բակոյնա	(Bocoyna)
010	Բուենավենտուրա	(Buenaventura)
011	Կամարգո	(Camargo)
012	Կարիչի	(Carichi)
013	Կասաս Գրանդես	(Casas Grandes)
014	Կորոնադո	(Coronado)
015	Կոյամե դել Սոտոլ	(Coyame del Sotol)
016	Լա Կրուս	(La Cruz)
017	Կուաուտեմոկ	(Cuauhtémoc)
018	Կուսիուրիչի	(Cusihuiriachi)
019	Չիուաուա	(Chihuahua)
020	Չինիպաս	(Chínipas)
021	Դելիսյաս	(Delicias)
022	Դոկտոր Բելիսարիո Դոմինգես	(Dr. Belisario Domínguez)
023	Գալեանա	(Galeana)
024	Սանտա Իզաբել	(Santa Isabel)
025	Գոմես Ֆարիաս	(Gómez Farías)
026	Գրան Մորելոս	(Gran Morelos)
027	Գուաչոչի	(Guachochi)
028	Գուադալուպե	(Guadalupe)
029	Գուադալուպես ի Կալվո	(Guadalupe y Calvo)
030	Գուասապարես	(Guazapares)
031	Գերերո (համայնք)	(Guerrero)
032	Իդալգո դել Պարալ	(Hidalgo del Parral)
033	Ուեխոտիտան	(Huejotitán)
034	Իգնասիո Սարագոսա	(Ignacio Zaragoza)
035	Խանոս	(Janos)
036	Խիմենես	(Jiménez)
037	Խուարես	(Juárez)
038	Խուլիմես	(Julimes)
039	Լոպես	(López)
040	Մեդերա	(Madera)
041	Մագուարիչի	(Maguarichi)
042	Մանուել Բենավիդես	(Manuel Benavides)
043	Մատաչի	(Matachi)
044	Մատամորոս	(Matamoros)
045	Մեոկի	(Meoqui)
046	Մորելոս	(Morelos)
047	Մորիս	(Moris)
048	Նամիկիպա	(Namiquipa)
049	Նոնոավա	(Nonoava)
050	Նուևո Կասաս Գրանդես	(Nuevo Casas Grandes)
051	Օկամպո	(Ocampo)
052	Օխինագա	(Ojinaga)
053	Պրախեդիս Գերերո	(Praxedis G. Guerrero)
054	Ռիվա Պալասիո	(Riva Palacio)
055	Ռոսալես	(Rosales)
056	Ռոսարիո	(Rosario)
057	Սան Ֆրանցիսկո դե Բորխա	(San Francisco de Borja)
058	Սան Ֆրանցիսկո դե Կոնչոս	(San Francisco de Conchos)
059	Սան Ֆրանցիսկո դել Օրո	(San Francisco del Oro)
060	Սանտա Բարբարա (համայնք)	(Santa Bárbara)
061	Սատևո	(Satevo)
062	Սաուսիլո	(Saucillo)
063	Տեմոսաչի	(Temósachi)
064	Էլ Տուլե	(El Tule)
065	Ուրիկե	(Urique)
066	Ուրուաչի	(Uruachi)
067	Վալե դե Սարագոսա	(Valle de Zaragoza)

Կրթություն

Համաձայն Instituto Nacional de Estadística, Geografía e Informática (INEGI) տվյալների՝ 15 տարեկանից բարձր բնակչության 95,6 % կարողանում են կարդալ և գրել իսպաներեն, 8-14 տարեկան երեխաների 97,3%-ը նույնպես կարդում և գրում է իսպաներեն, 6-14 տարեկանների 93,5 %-ը հաճախում են կրթական հաստատություններ։

Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններից են՝

Instituto Tecnológico de Chihuahua
Instituto Tecnológico de Chihuahua II
Universidad Autónoma de Chihuahua
Instituto Tecnólogico y de Estudios Superiores de Monterrey Campus Chihuahua
Universidad La Salle
Universidad Tecnológica de Chihuahua

Հանցագործություններ

Արևմտյան կիսագնդի սպանությունների ամենաբարձր թիվը Չիուաուայում է՝ 100 000 մարդուց՝ 134։ Վերջին տարիներին Խուարես քաղաքը նարկոկարտելների ամենաթեժ բախումների վայրն է^[10]։

Չիուաուայի կենդանական և բուսական աշխարհը

Չիուաուայի կենդանական և բուսական աշխարհը

rsus americanus	Felis concolor	Tamiasciurus	Bison bison	Aquila chrysaetos

Meleagris gallopavo	Crotalus durissus	Antilocapra americana	Canis lupus baileyi	Ovis canadensis

Acer saccharinum	Opuntia ficus-indica	Echinocactus grusonii	Cylindropuntia imbricata	Pinus ponderosa

Պատկերասրահ

Սան Ֆրանցիսկոյի տաճարը Չիուաուայում
Կասա Խուարես թանգարան, 19-րդ դարի կառույց Չիուաուայում, որը դե ֆակտո եղել է Մեքսիկայի ազգային պալատ
Արմաս հրապարակը և Սուրբ Խաչ տաճարը
Բենիտո Խուարեսին նվիրված հուշարձան Չիուաուայի Խուարես քաղաքում
Չիուաուայի քաղաքապետարանը, նեոդասական ճարտարապետության օրինակ, կառուցվել է Պորիֆիրո Դիասի նախագահության տարիներին