Մասնակից:Ան Խաչատրյան/Ավազարկղ
| Մուհամմադ Մուհամմադ իբն Աբդալլահ (արաբ․՝ مُحَمَّد بِن عَبد الله) | |
|---|---|
 Մադինայում Ան-Նաբավի մզկթի դարպասներին մակագրված է «Մուհամմադ՝ Ալլահի առաքյալ» | |
| Ծնվել է | 570 թվական |
| Ծննդավայր | |
| Մահացել է | 632 թվական |
| Մահվան վայր | Մադինա, Հիջազ, Արաբիա (ներկայիս Սաուդյան Արաբիա) |
| Ազգություն | արաբ |
| Կրոն | Իսլամ |
| Ամուսին |
|
| Ծնողներ | Աբդալլահ իբն Աբդ ալ-Մուտալիբ (հայր) Ամինա բինթ Վահբ (մայր) |
| Երեխաներ |
|
Ստորագրություն Մուհամմադի ստորագրությունը | |
Մուհամմադ[n 1] (արաբ․՝ مُحمّد, [n 2] մոտ 570 թվական-8 հունիսի, 632 թվական)[1], մարգարե, իսլամի հիմնադիր[2]։ Ըստ իսլամական ուսմունքի, նա եղել է մարգարե, ով եկել էր ներկայացնելու և քարոզելու թաուհիդի (միաստվածության) մասին Ադամի, Աբրահամի, Մովսեսի և Հիսուսի նախկինում արված քարոզչությունները[2][3][4][5]։ Նա համարվում է իսլամի բոլոր հիմնական ուղղություններում Աստծո վերջին մարգարեն, չնայած այն բանի, որ ժամանակակից դավանանքները տարբերվում են այս կրոնից[n 3]։ Մուհամմադը ամբողջ Արաբական թերակղզին միավորեց մեկ մուսուլմանական պետության մեջ, և նրա ուսմունքը, ապրելակերպը և Ղուրանը ձևավորեցին իսլամական կրոնական հավատքի հիմքը։
Մուհամմադը ծնվել է մոտավորապես 570 թվականին (փղի տարի), արաբական Մեքքա քաղաքում։ Որբացել է վեց տարեկանում[6]։ Նրա խնամքով զբաղվել է հորեղբայրը` Աբու Թալիբը և նրա կինը` Ֆաթիմա Ասադը[7]։ Հետագա տարիներին աղոթելու համար նա պարբերաբար մի քանի գիշեր փակվել է Հիրա քարանձավում։ Երբ Մուհամմադը դարձավ 40 տարեկան, նա հայտնեց, որ քարանձավում իրեն է այցելել Գաբրիելը[8][9], որտեղ էլ առաջին հայտնությունն է ստացել Աստծուց: Երեք տարի անց` 610 թվականին[10], Մուհամմադը սկսեց հրապարակավ քարոզել այդ հայտնությունները[11]՝ հայտարարելով, որ «Աստված միակն է»[12], որն ամբողջությամբ իրեն տարավ գործողությունների ճիշտ ուղղուն[13], և որ ինքը Աստծո մարգարեն և սուրհանդակն է, ինչպես որ մյուս իսլամի մարգարեները[14][15][16]։
Մուհամմադը ձեռք բերեց մի քանի հետևորդներ և Մեքքայի բազմաստվածության կողմնակիցներից բազմաթիվ թշնամիներ։ Շարունակական հալածանքներից փախչելու համար նա իր հետևորդներից ոմանց 615 թվականին ուղարկեց Աքսումի թագավորություն, իսկ հետագայում` 622 թվականին, նա իր հետևորդների հետ միասին Մեքքայից տեղափոխվեց Մադինա: Այս իրադարձությունը՝ հիջրան, սկիզբ դրեց իսլամական օրացույցին, որը հայտնի է նաև որպես Հիջրայի օրացույց։ Մադինայում Մուհամմադը ցեղերին միավորեց Մադինայի սահմանադրության ներքո։ 629 թվականի դեկտեմբերին Մեքքայի ցեղերի հետ ութ տարի պարբերաբար կռվելուց հետո Մուհամմադը բանակը համալրեց 10.000 զինվորներով և գրավեց Մեքքան: Հաղթանակը կանխատեսելի էր, և Մուհամմադը քաղաքը գրավեց քիչ արյունահեղությամբ: 632 թվականին՝ Ֆարըվել (հրաժեշտի) ուխտագնացությունից վերադառնալուց մի քանի ամիս անց, նա հիվանդացավ և մահացավ: Նրա մահից հետո Արաբական թերակղզու մեծ մասն ընդունեց իսլամը[17][18]։
Հայտնությունները (դրանցից յուրաքանչյուրը հայտնի է ոչպես այա, «Աստծո նշան»), որոնց մասին հաղորդել է Մուհամմադը մինչ իր մահը, կազմեցինՂուրանի հատվածները. մուսուլմանների կարծիքով այն «Աստծո խոսք»-ն է, որի վրա էլ հիմնված է կրոնը: Բացի Ղուրանից, Մուհամմադի ուսմունքները (Սուննա) հիմնեցին Հադիսը, ինչպես նաև օգտագործվեցին որպես իսլամական օրենքների աղբյուր (տես՝ Շարիաթ)։
Կիրառական անուններ և կոչումներ
Մուհամմադ անունը (/mʊˈhæməd, -ˈhɑːməd/)[19] նշանակում է «գովասանքի արժանի» և Ղուրանում հանդիպում է չորս անգամ[20]։ Մուհամմադը Ղուրանում տարբեր էվֆեմիզմով հասցեագրված երկրորդ անձն է՝ մարգարե, սուրհանդակ, Աստծո ծառա (աբդ), բանասաց (բաշիր), վկա (շահիդ), ավետաբեր (մուբաշշիր), զգուշացնող (նասիր), հիշեցնող (մուդհաքիր), մեկը, ով կանչում էր Աստծուն, լուսավոր (նուր) և լուսավորող ճրագ (սիրաջ մունիր)։ Մուհամմադին երբեմն անվանում էին իր դիրքից ելնելով. նրան Ղուրանում անվանում էին թաքնված (al-muddaththir) [21]: Սուրա Ալ Ահզաբում Աստված Մուհամմադին առանձնացնում է որպես մարգարեների կնիք կամ վերջին մարգարե[22]։ Ղուրանը Մուհամմադին կոչում է նաև Ահմադ (ավելի շատ գովասանքի արժանի) (արաբ․՝ أحمد, Sura As-Saff)[23]։
Աբու ալ-Քասիմ Մուհամմադ իբն Աբդ Ալլահ իբն Աբդ ալ-Մութալիբ իբն Հաշիմ անունը[24] գալիս է քունյա Աբու անունից[25], որը նշանակում է հայր[26]։
Աղբյուրներ
Ղուրան
Ղուրանը իսլամի կրոնական տեքստն է: Մուսուլմանները հավատում են, որ այն Գաբրիելի կողմից Մուհամմադին փոխանցված Աստծո խոսքի ներկայացումն է[27][28][29]։ Ղուրանը շատ քիչ տեղեկատվություն է տալիս Մուհամմադի ժամանակագրական կենսագրությունից։ Ղուրանի շատ հատվածներ աղքատ են պատմական համատեքստով[30][31]։
Կենսագրության վաղ տարիներ
Մուհամմադի կյանքի մասին կարևոր տեղեկություններ կարելի է գտնել մուսուլմանական ժամանակաշրջանի 2-րդ և 3-րդ դարերի (8-րդ և 9-րդ դարեր գրիգորյան օրացույցով) պատմական աշխատություններից[32]։ Այն ներառում է Մուհամմադի ավանդական կենսագրությունը, որը լրացուցիչ տեղեկատվություն է տալիս Մուհամմադի կյանքի մասին[33]։
Ամենահին պահպանված սիրան (Մուհամմադի կենսագրությունը և իրեն վերագրված խոսքերը) Իբն Իշաքի «Աստծո սուրհանդակի կյանքը» աշխատությունն է՝ գրված 767 թվականին։ Չնայած նրան, որ աշխատանքն անհետացել է, սիրան մեծ ծավալով օգտագործվել է Իբն Հիշամի կողմից և փոքր ծավալուն՝ Ալ Թաբարիի կողմից[34][35]։ Անուամենայնիվ, Իբն Հիշամն իր՝ Մուհամմադի կենսագրականի նախաբանում խոստովանում է, որ անտեսել է որոշ փաստեր Իբն Իշաքի գրած կենսագրականից, որոնք «կարող էին վշտացնել կոնկրետ մարդկանց»[36]։ Մուհամմադի քարոզչության պատմության մասին մեկ այլ վաղ պատմական աղբյուր է Ալ Վաքիդի (մահացել է 207 թվականին) և քարտուղար Իբն Սադ ալ Բաղդադի (մահացել է 230 թվականին) գիրքը[32]։
Շատ գիտնականներ ընդունում են այս կենսագրականը իբրև հավաստի աղբյուր՝ չնայած որ կան որոշ անորոշություններ[34]։ Վերջերս կատարված գիտական հետազոտությունները տարբերակումներ են արել ավանդական և զուտ պատմական իրադարձութնունների միջև: Իրավական խմբում ավանդույթները կարող են հորինված լինեն, մինչդեռ պատմական իրադարձությունները, բացի բացառիկ դեպքերից, կարող են ենթարկվել միայն «տենդենցային ձևավորման»[37]։
Հադիս
Մուհամմադի ֆիզիկական ուսմունքների և ավանդույթների մասին վկայող մյուս կարևորագույն աղբյուրը հադիսի հավաքածուներն են: Հադիսները կազմվել են Մուհամմադին հաջորդող մի քանի սերունդների հետևորդների կողմից: Նրանք են Մուհամմադ ալ-Բուխարի, Մուսլիմ իբն ալ-Հաջաջ, Մուհամմադ իբն Իսա աթ-Թիրմիդի, Աբդ առ-Ռահման ան-Նասաի, Աբու Դավուդ, Իբն Մաջահ, Մալիք իբն Անաս, ադ-Դարաքութնի[38][39]։
Արևմտյան հատվածի որոշ գիտնականներ հադիսի հավաքածուները համարում են պատմական ճշգրիտ աղբյուրներ[38]։ Գիտնականները, ինչպիսին է Մադելունգը, չեն մերժում այն պատմությունները, որոնք կազմվել են ավելի ուշ ժամանակներում, բայց քննադատում են դրանց պատմական հիմքերը[40]։ Մյուս կողմից` մուսուլման գիտնականները սովորաբար ավելի մեծ ուշադրություն են դարձնում հադիսներին, քան կենսագրական գրականության, քանի որ հադիսները պահպանում են պատմական ճշգրիտ ժամանակագրությունը (իսնադ): Կենսագրական գրականության պարագայում ժամանակագրությունն ու պատմական հիմքը հստակ չէ, որի պատճառով էլ այս աղբյուրը չի կարող համարվել վստահելի:[41]
Նախաիսլամական Արաբիա
Արաբական թերակղզին հիմնականում չորային և հրաբխային էր, ինչը խոչընդոտում էր գյուղատնտեսությանը, բացառությամբ օազիսների և աղբյուրների շրջանում։Լանդշաֆտում տեղակայված են գյուղեր և քաղաքներ, որոնցից ամենաազդեցիկները Մեքքան և Մադինան էին։ Մադինան խոշոր ծաղկող գյուղատնտեսական բնակավայր էր, մինչդեռ Մեքքան՝ շրջակա շատ ցեղերի համար կարևորագույն ֆինանսական կենտրոն[42]։ Համայնքային կյանքը կարևոր էր անապատային պայմաններում գոյատևելու համար՝ աջակցելով բնիկ ցեղերին ընդդեմ բարդ բնական պայմաններին և ապրելակերպին։ Ազգակցական կամ դաշինքների վրա հիմնված ցեղային միությունները սոցիալական համերաշխության կարևոր աղբյուր էին: Տեղաբնիկ արաբները կա՛մ քոչվոր էին, կա՛մ նստակյաց։ Առաջիններն իրենց հոտի համար ջուր և արոտավայր փնտրելու համար մշտապես մեկ վայրից մյուսն էին տեղափոխվում, մինչդեռ վերջիններս երկար ժամանակ ապրում էին միևնույն վայրում՝ զբաղվելով առևտրով և գյուղատնտեսությամբ։ Քոչվորների գոյատևումը պայմանավորված էր նաև արշավող քարավաններով և օազիսներով, քոչվորները սա չէին համարում հանցագործություն[43][44]։
Նախաիսլամական Արաբիայում աստվածները կամ աստվածուհիները դիտվում էին որպես առանձին ցեղերի պահապաններ, նրանց հոգիները կապված էին սրբազան ծառերի, քարերի, աղբյուրների և ջրհորների հետ։ Լինելով մշտական ուխտագնացության վայր՝ Մեքքայի կենտրոնում գտնվող Քաաբա սրբավայրում էր տեղակայված ցեղերի հովանավոր աստվածների 360 կուռքերը։ Երեք աստվածուհիներ ասոցացվում էին Ալլահի հետ, որպես նրա աղջիկներ՝ Ալլաթ, Մանաթ և Ալ-Ուզզա։ Արաբական թերակղզում գոյություն ունեին միաստվածական համայնքներ, այդ թվում քրիստոնյաներ և հուդայականներ[45]։ Նախաիսլամական արաբները՝ հանիֆները, ովքեր բազմաստվածության կողմնակից էին[46], երբեմն թվարկվել են հրեաների և քրիստոնյաների կողքին, չնայած որ նրանց ծագումնաբանությունը վիճելի է գիտնականների շրջանում[47][48]։ Մուսուլմանական ավանդույթների համաձայն, Մուհամմադը նույնպես եղել է հանիֆիական և Աբրահամի որդի Իսմայիլի ժառանգներից մեկը[49]։
6-րդ դարի երկրորդ կեսը Արաբիայում քաղաքական վայրիվերումների շրջան էր, ինչի հետևանքով հաղորդակցման ուղիներն այլևս անվտանգ չէին[50]։ Կրոնական տարբերությունները ճգնաժամի պատճառներից մեկն էր[51]։ Մինչ քրիստոնեությունը արմատներ էր գցում Պարսից ծոցի շրջանում, հուդայականությունը գերիշխող կրոն դարձավ Եմենում[51]։ Հին աշխարհի լայնածավալ միտումներով, տարածաշրջանը ականատես է եղել բազմաստվածային պաշտամունքների անկմանը և կրոնական հոգևոր հետաքրքրության զարգացմանը[51]։
Մուհամմադի կյանքի վաղ շրջանում Քուրայշի ցեղը պատկանում էր Արևմտյան Արաբիային[52]։ Նրանք ձևավորեցին հումս պաշտամունքի միավորումը, որը կապեց արևմտյան Արաբիայի բազմաթիվ ցեղերի անդամներին Քաաբայի հետ և ամրապնդեց Մեքքանի սրբավայրի հեղինակությունը[53]։ Անարխիայի հետևանքների դեմ պայքարելու համար Քուրայշը հաստատեց սրբազան ամիսների ինստիտուտը, որի ընթացքում բոլոր բռնություններն արգելված էին, և հնարավոր էր մասնակցել տոնավաճառներին առանց վախենալու[53]։ Այսպիսով՝ չնայած հումսի ասոցացիան հիմնականում կրոնական էր՝ այն նաև քաղաքի համար ունեցավ կարևոր տնտեսական հետևանքներ[53]։
Կյանք
| Մուհամմադի կյանքի ժամանակագրություն | |
|---|---|
| Մուհամմադի կյանքի կարևոր վայրերը և ժամանակահատվածները | |
| մոտ․ 569 | Իր հայր Աբդուլի մահ |
| մոտ․ 570 | Ծննդյան հավանական օր՝ Ռաբի ալ Ավալի 12 (կամ 17) |
| մոտ․ 576 | Իր մայր Ամինայի մահ |
| մոտ․ 583 | Իր պապը նրան տեղափոխեց Սիրիա |
| մոտ․ 595 | Հանդիպում և ամուսնություն Խադիջայի հետ |
| 597 | Իր առաջին աղջկա՝ Զայնաբիի ծնունդ |
| 610 | Մեքքայի մոտ գտնվող «Լույսի Լեռների» Հիրա քարայրում Ղուրանի հայտնություն |
| 610 | 40 տարեկան հասակում Գաբրիել հրեշտակապետը Մուհամմադին հայտնեց իր՝ «Աստծո մարգարեն» լինելու մասին |
| 610 | Մեքքայում գաղտնի հետևորդնեի հավաքում |
| մոտ․ 613 | Իսլամի ողերձների հրապարակում ողջ Մեքայով |
| մոտ․ 614 | Ծանր հալածանքների սկիզբ |
| մոտ․ 615 | Մուսուլմանական խմբերի գաղթ դեպի Եթովպիա |
| 616 | Բանու Հաշիմ տոհմի ըմբոստության սկիզբ |
| 619 | Ցավի տարիներ․ Խադիջայի (կնոջ) և Աբու Թալիբի (հորեղբայր) մահեր |
| 619 | Վերջ Բանու Հաշիմ տոհմի ըմբոստությանը |
| մոտ․ 620 | Իսրա և Միրաժ (Աստծուն հանդիպելու համար երկինք բարձրանալը) |
| 622 | Հիջրա, Մեդինա տեղափոխվելը |
| 623 | Բադրի ճակատամարը |
| 625 | Ուհուդի ճակատամարտ |
| 627 | Մեդինայի պաշարում |
| 628 | Մեդինայի Ուրայշ տոհմը և մուսուլմանական համայնքը Մեդինայում կնքեցին 10 տարվա զինադադար |
| 629 | Մեքքայի ճակատամարտ |
| 632 | Հրաժեշտի ուղտագնացություն և մահ |
stop putting disrespectful pics and fake news please
Ղուրանի սկիզբ
Մուհամմադը ամեն տարի մի քանի շաբաթ սկսեց աղոթել Մեքքա քաղաքի մոտ գտնվող Ջաբալ ան-Նուր լեռան Հիրա քարանձավում[54][55]։ Իսլամական ավանդության համաձայն՝ 610 թվաականին՝ նրա քարանձավ այցելության ժամանակ, հայտնվում է Գաբրիել հրեշտակապետը և հրամայում նրան երկտողերը գրել, որոնք կներառվեին Ղուրանի մեջ[56]։ Տեսակետ կա, որ Ղուրանի առաջին բառերը Սուրահի սկիզբն է[57]։ Մուհամմադն առաջին հայտնության ժամանակ խորը վշտի մեջ էր: Տուն վերադառնալուց հետո Խադիջան և նրա քրիստոնյա զարմիկը՝ Վարակիա իբն Նավալը, մխիթարցին նրան[58]։ Նա նաև վախենում էր, որ ուրիշները կմերժեին իրեն տրված շնորհը[44]։ Շիա ավանդույթը նշում է, որ Մուհամմադը զարմացած կամ վախեցած չէր Գաբրիել հրեշտակապետի հայտնությամբ, հակառակը նա ողջունեց հրեշտակապետին, կարծես՝ սպասում էր նրան[59]։ Սկզբնական հայտնությանը հաջորդեց երեք տարիների դադարը (ժամանակահատված, որը կոչվում էր ֆաթրա), որի ընթացքում Մուհամմադը խորը վշտի մեջ էր: Հետագայում նա շարունակեց աղոթելը և հոգևոր գործելակերպը[57]։ Երբ հայտնությունները վերսկսվեցին, նա սկսեց քարոզչությունը հետևյալ կարգախոսով. «Քո Ամենափրկիչ Տերը քեզ մենակ չթողեց, և Նա դժգոհ չէ»[60][61][62]։Սահիհ Բուխարին Մուհամմադին բացատրում է իր հայտնությունը՝ ասելով. «Երբեմն այն նման է զանգի զնգոցին»: Աիշան պատմեց նրան. «Ես տեսա, թե ինչպես էր Մարգարեն մի ցուրտ օր ոգեշնչվում Աստծով, և նկատեցի, թե ինչպես էր քրտինքը իջնում նրա ճակատից (երբ ոգշնչման արարողությունն ավարտվեց)»[63]։ Վելչի խոսքերով՝ այս նկարագրություններն իրական են համարվել այնքան ժամանակ, մինչ մուսուլմանները կեղծել են դրանք[16]։ Մուհամմադը վստահ էր, որ կարող էր տարբերակել իր սեփական մտքերը[64]։ Համաձայն Ղուրանի՝ Մուհամմադի կարևորագույն դերը այն էր, որ նա զգուշացներ անհավատներին իրենց վախճանաբանության մասին: Երբեմն Ղուրանը հստակ չէր նշում Դատաստանի օրը, սակայն օրինակներ էր բերում սպանված համայնքների մասին և զգուշացնում Մուհամմադին նման աղետների մասին[21]։ Մուհամմադը ոչ միայն զգուշացնում էր նրանց, ովքեր չէին հավատում Աստծո հայտնությանը, այլև բարի լուրեր էր տարածում նրանց, ովքեր մերժում էին սատանային, լսում էին Աստծո խոսքերը և ծառայում էին Աստծուն[65]։ Մուհամմադի առաքելությունը ներառում էր նաև միաստվածության քարոզումը: Ղուրանը հրամայում էր Մուհամմադին գովաբանել իր Տիրոջ անունը և սովորեցնում էր նրան չերկրպագել այլ կուռքերի և այլ աստվածներ չունենար[21]։
Կարդա Ալլահի անունով, ով արարել է։ Արարել է մարդուն կպչուն նյութից։ Կարդա, քո Տերը ամենաառատաձեռնն է, ով սովորեցրել է գրչով, սովորեցրել է այն, ինչը մարդ չգիտեր
Ընդդիմություն
Մուսուլմանական ավանդույթի համաձայն՝ Մուհամմադի կինը՝ Խադիջան, միակն էր, ով առաջինը հավատաց նրա մարգարե լինելուն[66]։ Նա խնամում էր Մուհամմադի 10-ամյա զարմիկին՝ Ալի իբն Աբի Թալիբին, մոտ ընկերոջը՝ Աբու Բակրին և Զայիդին[66]։ Մոտ 613 թվականին Մուհամմադն սկսեց քարոզել հասարակությանը[11][67]։ Մեքքայի շատ բնակիչներ մերժում և ծաղրում էին նրան, բայց մի քանիսը դարձան նրա հետևորդները: Իսլամի վաղ շրջանում ձևավորվել էին երեք խմբեր. մեծ առևտրականների երիտասարդ եղբայրներ և տղաներ, մարդիկ, ովքեր դուրս էին մնացել իրենց առաջին տոհմից և թույլ, հիմնականում անպաշտպան օտարերկրացիները[68]։
Իբն Սաադի խոսքերով, Մեքքայում ընդիմությունն սկսվեց այն ժամանակ, երբ Մուհամմադը ներկայացրեց այն հատվածները, ըստ որի դատապարտվում էր կուռքի պաշտամունքը և նախնիների կողմից իրականացվող բազմաստվածությունը[69]: Այնուամենայնիվ, Ղուրանի ակնարկը պնդում էր, որ այն սկսվեց, երբ Մուհամմադը սկսեց իր հասարակական քարոզչությունը[70]: Երբ Մուհամմադի հետևորդները շատացան, նա տեղական ցեղերի և քաղաքը կառավարողների համար սպառնալիք դարձավ, որոնց ունեցվածքը հարստացրել էր Մեքքայի կրոնական կյանքի կենտրոնական կետը՝ Քաաբան, որը Մուհամմադը սպառնացել էր տապալել: Մուհամմադի հայտարարությունները Մեքքայի ավանդական կրոնի վերաբերյալ, վիրավորել էր իր սեփական տոհմին՝ Քուրայշին, քանի որ նրանք եղել էին Քաաբայի[68] վերակացուները: Հզոր առևտրականները փորձեցին Մուհամմադին համոզել հրաժարվել քարոզչությունից: Նրան առաջարկեցին մուտք գործել առևտրականների ներքին շրջան, ինչպես նաև՝ շահավետ ամուսնություն: Սակայն նա հրաժարվեց այդ առաջարկներից[68]։
Մենք նրա համար երկու ա՞չք չենք, լեզու և շրթունքներ։ Մենք ցույց չեն տվե՞լ երկու ճանապարհ։ Սակայն նա չի կարողացել ազատվել դժվար ուղուց։ Իսկ ի՞նչը կարող է քեզ ցույց տալ, թե որն է դժվար ուղին։ Դա ստրուկիբ ազատելն է։ Կամ էլ կերակրելն է սարսափելի սովի օրերին, կամ մոտ բարեկամի որբին, կամ թշվառության մեջ գտնվող կարիքավորին։ Այնուհետև լինելն է նրանց մեջ, ովքեր հավատացին և խորհուրդ տվեցին մեկը մյուսին համբերատար լինել ու խորհուրդ տվեցին մեկը մյուսին ողորմած լինել։
Ավանդույթն արձանագրել է Մուհամմադի և նրա հետևորդների հանդեպ հալածանքների և վատ վերաբերմունքի մասին: Սամմայա բինթ Խայաթը՝ Մեքքայի հայտնի առաջնորդ՝ Աբու Ջահլի ծառան, հայտնի է որպես իսլամի առաջին նահատակ: Սպանվել է նիզակով իր տիրոջ կողմից այն ժամանակ, երբ հրաժարվեց թողնել իր հավատքը: Բալալը՝ մուսուլմանական մեկ այլ ստրուկ, խոշտանգվել է Ումմայա իբն Խալաֆի կողմից, ով նրա կրծքավանդակի վրա ծանր քար էր դրել[71][72]։
615 թվականին Մուհամմադի հետևորդներից ոմանք գաղթեցին Եթովպիայի Աքսոնի թագավորություն և եթովպացի քրիստոնյա կայսր Աշամա իբն Աբջարի պաշտպանությամբ ստեղծեցին մի փոքրիկ գաղութ[16]։ Իբն Սաադը նշում է երկու տարբեր միգրացիաներ: Ըստ նրա՝ մուսուլմանների մեծ մասը վերադառնում է Մեքքա, իսկ երկրորդ խումբը նրանց է միանում Մադինայում: Իբն Հիշամն ու Տաբարին խոսում են Եթովպիայի միայն մեկ միգրացիոն խմբի մասին: Մեքքայի հալածանքները մեծ դեր խաղացին Մուհամմադի որոշման մեջ, որի համաձայն նրա հետևորդների մեծ մասը ապաստան են գտնում Աբիսինիայի քրիստոնյաների շրջանում: Աթ- Թաբարիում պահպանված Ուրվայի նամակի համաձայն, մուսուլմանների մեծամասնությունը վերադարձավ իրենց հայրենի քաղաքները, քանի որ իսլամը ձեռք բերեց ուժ և բարձրաստիճան մեքքացիներ, ինչպիսիք են՝ Ումարը և Համզահը[73]։
Այնուամենայնիվ, մեկ այլ պատմություն կա, թե ինչ պատճառով են մուսուլմանները Եթովպիայից վերադարձել Մեքքա: Ըստ այս պատմություն՝ այն գրավվել է Ալ Վաքիդի կողմից, հետո Իբն Սաադի և Տաբարիի կողմից, բայց ոչ Իբն Հիշամի և Իբն Իշաքի կողմից[74]։ Մուհամմադը հայտնում է Մեքքայի երեք աստվածուհիների գոյության մասին, ովքեր համարվում էին Ալլահի դստրերը: Հաջորդ օրը՝ Գաբրիելի երդման արարողության ժամանակ, Մուհամմադն արտասանեց հատվածներ՝ պնդելով, որ դրանք հնչում էին սատանայի կողմից[75][n 4][n 5]։ Դրանց փոխարեն առաջարկվում էր ծաղրել այլ աստվածներին: Այս դրվագը, որը հայտնի է որպես «Ամբարտակների պատմություն», հայտնի է նաև որպես «սատանայական հատվածներ»: Ըստ այս պատմության՝ այն հաշտեցրեց Մուհամմադին և մեքքացիներին, իսկ Աբիսինիայի մուսուլմանները սկսեցին վերադառնալ հայրենիք: Երբ նրանք եկան, Գաբրիելը տեղեկացրեց Մուհամմադին, որ տվյալ երկու հատվածները հայտնության մաս չէին, այլ ուղարկված էին սատանայի կողմից: Այդ ժամանակ հայտնի գիտնականները պնդում էին, որ այդ հատվածների պատմական ճշգրտությունը և հենց ինքը ՝ պատմությունը, ունեն տարբեր հիմունքներ[76][77] [n 6]։ Ալ-Վաքիդին խիստ քննադատությունների է ենթարկվել իսլամական գիտնականների կողմից, ինչպիսիք են Մալիք իբն Անասը, Աշ-Շաֆին, Ահմադ իբն Հանբալը, Ալ-Նասային, Ալ-Բուխարին, Աբու Դաուդին, Ալ-Նավավին և այլք[78][79][80][81]։ Առարկությունները շարունակվեցին մինչ այդ հատվածների ընդունվելը, իսկ պատմությունն ինքնին ընդունելի դարձավ ուղղափառ մուսուլմանների դիրքորոշման համար[82]։
617 թվականին տոհմի երկու կարևոր առաջնորդներ Մախզումը և Բանու Աբդ Շամսը, հրապարակային բոյկոտ հայտարարեցին Բանու Հաշիմի դեմ: Բոյկոտը տևեց երեք տարի, բայց ձախողվեց, քանի որ չհասավ իր նպատակներին[83][84]։ Այս ընթացքում Մուհամմադը կարողացավ քարոզել միայն ուխտագնացության ամիսներին, երբ արաբների միջև բոլոր ռազմական գործողությունները կասեցվել էին:
Իսրա և Միրաժ
Իսլամական ավանդույթը նշում է, որ 620 թվականին Մուհամմադի հետ տեղի է ունեցել Գիշերային ճանապարհորդությունն ու հրաշքը, որը, ասում են, թե գիշերային երկար ճանապարհորդություն է եղել Գաբրիել հրեշտակապետի հետ: Ճանապարհորդության սկզբին նա Մեքքայից գնացել է «ամենաբարձր մզկիթը»: Ավելի ուշ՝ միրաժի ժամանակ, Մուհամմադն ասում է, որ շրջագայել է դրախտով և դժոխքով և խոսել է նախկին մարգարեների՝ Աբրահամի, Մովսեսի և Հիսուսի հետ[85]։ Իբն Իշաքը՝ Մուհամմադի կենսագրականի առաջին հեղինակը, իրադարձությունը ներկայացնում է որպես հոգևոր փորձ: Ավելի ուշ՝ պատմաբաններ Ալ Թաբարին և Իբն Կասիրը, ներկայացրել են այն՝ որպես ֆիզիկական ճանապարհորդություն[85]։ Մի քանի արևմտյան գիտնականներ նշում էին, որ իսրայի և միրաժի ճանապարհորդությունը տեղի էր ունենում Մեքքայի պարսպից մինչև երկնային Ալ-Բայթու-լ-Մամուր (Քաաբայի երկնային նախատիպ): Ավելի ուշ շրջանի ավանդույթները մատնանշում են, որ այս ճանապարհորդության ընթացքում Մուհամմադը գնացել է Մեքքայից Երուսաղեմ[86]։
Վերջին տարիները մինչ Հիջրա
Մուհամմադի կինը՝ Խադիջան և հորեղբայրը՝ Աբու Թալիբը մահացել են 619 թվականին, այսպես կոչված՝ «Աղետի տարում»: Աբու Թալիբի մահվանից հետո Բանու Հաշիմի ղեկավարությունն անցավ Աբու Լահաբին՝ Մուհամմադի վաղեմի թշնամուն: Շուտով Աբու Լահաբը վերացնում է Մուհամմադի նկատմամբ տոհմի պաշտպանությունը: Այս ամենը լուրջ վտանգ է ստեղծում Մուհամմադի համար, քանզի սա նշանակում էր, որ սպանության դեպքում տոհմը վրեժ չի լուծելու։ Հետագայում՝ Մուհամմադն այցելում է Արաբիայի մեկ այլ կարևոր քաղաք՝ Տաիֆ, և փորձում է պաշտպան գտնել: Բայց նրա ջանքերն ապարդյուն էին, իսկ հետագա անելիքները նրա համար վտանգավոր էին[16][84]։ Մուհամմադը փորձում է վերադառնալ Մեքքա: Մեքքացի մի մարդ՝ Մութիմ Իբն Ադին, հնարավորություն տվեց նրան ապահով մուտք գործել իր հայրենի քաղաք (նաև ապահովել է Մուհամմադին բանու նավֆալ տոհմի պաշտպանությամբ)[16][16]։
Շատ մարդիկ գալիս էին Մեքքա բիզնեսի համար, կամ էլ Քաաբա՝ որպես ուխտավոր: Մուհամմադի համար սա հնարավորություն էր նոր տուն փնտրել իր և իր հետևորդների համար: Մի քանի անհաջող բանակցություններից հետո նա Յասրիբի տղամարդկանց հետ համաձայնության է գալիս[16]։ Յասրիբի արաբական բնակչությունը ծանոթ էր միաստվածությանը և նախապատրաստվել էր մարգարեի հայտնվելուն[16]։ Նրանք նաև հույս ունեին, որ Մուհամմադի և նոր հավատքի միջոցով Մադինան գերակա դիրք կզբաղեցնի Մեքքայի նկատմամբ, քանզի յասրիբցիները նախանձում էին, որ Մեքքան կարևորություն ունի՝ իբրև ուխատեղի։ Գրեթե բոլոր հավատափոխները Մադինայի արաբական ցեղերից էին: Հաջորդ տարվա հունիսին 75 մուսուլմաններ եկան Մեքքա՝ ուխտագնացության, և հանդիպեցին Մուհամմադին: Գիշերը գաղտնի հանդիպելով նրան՝ խումբն արեց այն, ինչ կոչվում է «Ալ-Աքաբայի երկրորդ երդում», կամ ինչպես արևելագետներն են ասում «Պատերազմի երդում»[89]։ Աքաբայի երդմանը հետևելուց հետո, Մուհամմադը քաջալերում է իր հետևորդներին՝ տեղափոխվել Յասրիբ: Ինչպես Աբիսինիայի գաղթի դեպքում, այնպես էլ այժմ քուրայշ ցեղը փորձել է խոչընդոտել, սակայն մուսուլմանները կարողացել են հեռանալ[90]։
Հիջրա
Հիջրա 622 թվականին Մուհամմադի և իր հետևորդների գաղթն է Մեքքայից դեպի Մադինա: 622 թվականի հունիսին Մուհամմադին զգուշացրել են, որ նրա դեմ մահափորձ է կազմակերպվում, որից հետո Մուհամմադը գաղտնի հեռացել է Մեքքայից և իր հետևորդներին տեղափոխել Մեքքայից 400 կմ հյուսիս[91]՝ Մադինա[92]։
Գաղթ դեպի Մադինա
Մադինայի պատվիրակությունը, որը բաղկացած էր 12 գլխավոր խմբերից, հրավիրում է Մուհամմադին դառնալ համայնքի ղեկավարի, քանզի նա չեքոք մարդ էր[93][94]։ Յասրիբում կռիվ էր: Առաջին հերթին վեճն ընդլայնվել էր արաբական և հրեական բնակչության միջև, մոտ 100 տարի առաջ՝ 620 թվականին[93]։ Հաճախակի տարաձայնությունները, մասնավորապես Բուաթի ճակատամարտից հետո, որում ներգրավված էին բոլոր տոհմերը, պարզ դարձրեց նրանց համար, որ արյան վրեժը կամ ակն ընդ ական տարբերակը գործող չեն, քանի դեռ չկա մի մարդ, ով վիճարկելի դեպքերում որոշում կայացնելու իրավասություն կունենար[93]։ Մադինայի պատվիրակությունը երդում տվեց, և նրա հետևորդ քաղաքացիները Մուհամմադին ընդունեցին իրենց համայնք[16]։
Մուհամմադն իր հետևորդներին հանձնարարեց Մեքքայից տեղափոխվել Մադինա: Անհանգստության պատճառով մեքքացիները որոշեցին սպանել Մուհամմադին: Ալիի օգնությամբ Մուհամմադը Աբու Բեքրը գաղտնի հեռացավ քաղաքից[95]։ 622 թվականին Մուհամմադն տեղափոխվեց գյուղատնտեսական մեծ օազիս՝ Մադինա: Նրանք, ովքեր Մուհամմադի հետ Մեքքայից տեղափոխվեցին, հայտնի դարձան որպես մուհաջիրններ, այսինքն՝ գաղթյալներ[16]։
Նոր քաղաքականության ստեղծում
Մուսուլման ցեղերի միջև երկարատև դժգոհությունները մեղմելու համար Մուհամմադը ստեղծեց Մադինայի սահմանադրությունը, «ձևավորելով դաշինք կամ ֆեդերացիա» Մադինայի 8 ցեղերի և Մեքքայի մուսուլման գաղթականների միջև: Այն նշում էր բոլոր քաղաքացիների իրավունքներն ու պարտականությունները և Մադինայի տարբեր համայնքների հարաբերությունները (ներառելով մուսուլմանական համայնքը այլ համայնքների մեջ, մասնավորապես հրեաների և «Գրքի այլ մարդկանց»)[93][94]։ Սահմանադրության մեջ սահմանված մուսուլմանական համայնքը՝ ումմա, ուներ կրոնական աշխարհայացք, որը ձևավորվել էր գործնական քննության արդյունքում, և զգալիորեն պահպանել էր հին արաբական ցեղերի իրավական ձևերը[16]։
Մադինայում իսլամական առաջին խմբերը ձևավորվել էին առանց մեծ առաջնորդների: Այդ խմբերը նվաճվել են օտար առաջնորդների կողմից[96]։ Դրան հաջորդել է այն, որ Մադինայի ողջ հեթանոս բնակչությունը սկսել է ընդոնել իսլամը, իհարկե որոշ բացառություններով։ Իբն Իսաքի խոսքերով դա ազդել է Սաադ Իբն Մուադի (հայտնի մադինայական առաջնորդի) կողմից իսլամի ընդունման վրա[97]։ Մադինացիները, ովքեր ընդունեցին իսլամը և օգնեցին մուսուլման գաղթականներին ապաստարան գտնել, հայտնի դարձան որպես անսարաներ (կողմնակիցներ)[16]։ Հետո Մուհամմադը ներգաղթյալների և անսարների միջև եղբայրություն հաստատեց և Ալիին ընդունեց՝ որպես իր հարազատ եղբոր[98]։
Զինված հակամարտությունների սկիզբ
Արտագաղթից հետո Մեքքայի ժողովուրդը գրավեց մուսուլման գաղթականների ունեցվածքը[99]։ Հետագայում Մեքքայի բնակիչների և մուսուլմանների միջև պատերազմ սկսվեց: Ըստ ավանդության՝ 624 թվականի փետրվարի 11-ին Մադինայի ալ-Քիբլայթան մզկիթում աղոթելու ժամանակ Մուհամմադն Ալլահից հայտնություն է ստանում, որ նա պետք է աղոթի դեմքով դեպի Մեքքա, և ոչ թե Երուսաղեմ[100]։ Մուհամմադը հետևեց այդ նոր ուղղուն: Նրա ընկերակիցները նրա գլխավորությամբ սկսեցին աղոթել՝ հետևելով այն ավանդույթին, որի ժամանակ պետք է աղոթեին դեմքով դեպի Մեքքան[101]։
Թույլտվություն էր տրվել նրանց, ում դեմ կռվում էին, քանի որ նրանք սխալվել էին։ Եվ իհարկե Ալլահը իրավազոր է նրանց հաղթանակ տալու։ Նրանք, ովքեր վտարվել էին իրենց տներից ապօրինի ձևով միայն այն պատճառով, որ նրանք ասում են․ «Մեր Տերը Ալլահն է»։ Եթե Ալլահը չհետևեր մարդկանց, երբեմն ուրիշների միջոցով, ապա կքանդվեին վանքեր, եկեղեցիներ, մզկիթներ ու սինագոգներ, որտեղ հիշատակվում է Ալլահի անունը։ Եվ Ալլահը կաջակցի նրանց, ովքեր աջակցում են իրեն։ Իհարկե Ալլահը հզոր է և ամենակարող։
624 թվականի մարտին Մուհամմադը մի քանի հարյուր մարտիկների հետ հարձակվեցին մեքքացի առևտրականների քարավանի վրա: Մուսուլմանները Բադրի քարավանի համար թակարդ էին պատրաստե[102]։ Տեղեկանալով այդ ծրագրի մասին՝ մեքքայական քարավանը խուսափել է մուսուլմաններից: Մեքքայի ուժերը ուղարկվել են քարավանը պաշտպանելու համար և շարունակել են դիմակայել մուսուլմաններին: Սրա արդյունքում սկսվել է Բադրի ճակատամարտն[103]։ Չնայած նրանց սակավ քանակին՝ մուսուլմանները հաղթել են ճակատամարտը՝ սպանելով ավելի քան 45 մեքքացիների: Նրանց հաջողվեց սպանել նաև շատ մեքքացի առաջնորդների, այդ թվում՝ Աբու Ջահլին[104]։ Շուրջ 70 բանտարկյալներ պատանդ վերցվեցին[105][106][107]։ Մուհամմադը և նրա հետևորդները հաղթեցին[16], և Մուհամմադն այդ հաղթանակը ներկայացրեց իբրև հրեշտակների կողմից հասցված օգնություն: Այդ շրջանի Ղուրանի հատվածները, ի տարբերություն Մեքքայի հատվածների, վերաբերում էին կառավարության գործնական խնդիրներին[108]։
Այդ հաղթանակը ամրապնդեց Մուհամմադի դիրքերը Մադինայում և վերացրեց հետևորդների շրջանում առաջացած կասկածները[109]։ Արդյունքում ընդդիմության ճնշումները նրա նկատմամբ թուլացան։ Երկու հեթանոսներ՝ Ավս Մանաթ ցեղի Ասմա բինթ Մարվանը և Ամր Բաֆ ցեղի Աբու Աֆակը վիրավորանքներ հնչեցրեցին մուսուլմանների հասցեին[110]։ Նրանք սպանվել են իրենց կամ իրենց հետ կապված տոհմի կողմից, որին Մուհամմադը որևէ կերպ չի արձագանքել[110]։ Այս զեկույցը, սակայն, համարվում է հորիված[111]։ Այդ տոհմերի անդամների մեծամասնությունը ընդունել է իսլամը, և միայն քիչ քանակությամբ հեթանոսներ են մնացել[112]։
Մուհամմադը Մադինայից հեռացրել է երեք հրեական ցեղերից մեկին՝ բանու քայնուքային: Սսակայն որոշ պատմաբաններ պնդում են, որ արտաքսումը տեղի է ունեցել Մուհամմադի մահվանից հետ[113]։ Ալ-Վաքիդիի խոսքերով, այն բանից հետո, երբ Աբդուլլահ Ալ-Ուբային խոսել է նրանց կողմից, Մուհամմադը մահապատժի չի ենթարկել նրանց և հրամայել է, որ նրանք անմիջապես արտաքսվեն Մադինայից[114]։ Բադրի ճակատամարտից հետո Մուհամմադը նաև փոխադարձ օգնության դաշինք է կնքել բեդվինների մի քանի ցեղերի հետ`պաշտպանելու իր համայնքը Հիջազի հյուսիսային հատվածից սպառնացող հարձակումներից[16]:
Հակամարտություն Մեքքայի հետ
Մեքքացիները ցանկանում էին վրեժ լուծել իրենց պարտության համար: Տնտեսական բարգավաճումը պահպանելու համար մեքքացիները պետք է վերականգնեին իրենց հեղինակությունը, որը նվազել էր Բադրի ճակատամարտի ժամանակ[115]։ Աբու Սուֆյանը հավաքում է 3000 մարդկանցից բաղկացած բանակ և հարձակվում է Մադինայի վրա[116]։
Մի հետախույզ Մուհամմադին տեղյակ է պահում Մեքքայի բանակի ներկայության և քանակի մասին: Հաջորդ առավոտյան մուսուլմանների պատերազմի կոնֆերանսում վեճ ծագեց, թե ինչպես լավ մոլորեցնել մեքքացիներին: Մուհամմադը և շատ մեծագույն գործիչներ խորհուրդ տվեցին, որ ավելի անվտանգ կլինի Մադինայում կռվել և օգտվել ամրոցներից: Երիտասարդ մուսուլմանները պնդում էին, որ մեքքացիները ավերում էին մշակաբույսերը: Մուհամմադն ընդունեց երիտասարդ մուսուլմանների ասածը և նրանց պատրաստեց ճակատամարտին: Մուհամմադն իր ուժերին դուրս է բերում դեպի Ուխուդ լեռը (մեքքացիների ճամբարի գտնվելու վայրը) և կռվում 625 թվականի մարտի 23 ի Ուխուդի ճակատամարտում[117][117]։ Չնայած սկզբում մուսուլմանական բանակը որոշակի առավելություն ունեցավ՝ ռազմավարական կարգապահության բացակայությունը պարտության պատճառ դարձավ: 75 մուսուլմաններ սպանվեցին, որոնց շարքում նաև Մուհամմադի հորեղբայր Համզան էր, ով մուսուլմանական ավանդության մեջ դարձավ հայտնի նահատակներից մեկը: Մեքքացիները չեն հետևում մուսուլմաններին, փոխարենը նրանք հաղթանակով հետ են վերադառնում Մեքքա: Հայտարարվել էր, որ Մուհամմադը վիրավորվել է, և կարծում էին, որ նա մահացած է: Երբ նրանք պարզեցին, որ Մուհամմադը ողջ է, նրանք չվերադարձան կեղծ տեղեկատվության պատճառով, թե վերջինիս օգնական ուժեր են միացել: Մուսուլմաններին լիովին ոչնչացնելու նրանց փորձը անհաջողությամբ ավարտվեց[118][119]։ Մուսուլմանները մահացածներին թաղեցին և այդ երեկո վերադարձան Մադինա: Հարց է առաջացել, թե որն էր պարտության պատճառը․ Մուհամմադը արտասանել է Ղուրանի 3:152 տողերը՝ մատնանշելով, որ պարտությունը կրկնակի էր՝ մասամբ պատիժ անհնազանդության համար, մասամբ էլ կայունության փորձություն[120]։
Աբու Սուֆյանը մեծ ջանքեր գործադրեց Մադինայի վրա կրկին հարձակվելու համար: Նա Մադինայի հյուսիսի և հարավի քոչվոր ցեղերից աջակցություն է ստանում, հայտարարում է Մուհամմադի թուլության մասին, սուտ խոստումներ է տալիս, պատմում է Քուրայշի հեղինակության մասին կաշառում նրանց[121]։ Մուհամմադի նոր քաղաքականության նպատակն էր կանխել ցանկացած դաշինք, որ կարող էր կազմվել իր դեմ։ Որտեղ Մադինայի դեմ դաշինք էր ձևավորվում, նա մարդիկ էր ուղարկում, որպեսզի վերացնեն այդ դաշինքը[121]։ Մուհամմադը լսել է, որ մարդիկ նախապատրաստվում են թշնամական գործողություններ կատարել Մադինայի դեմ, և դրան խիստ արձագանք է տվել[122]։ Օրինակ՝ հրեական բանու նադիրի ցեղի առաջնորդ Քաբ Բին ալ-Աշրաֆի սպանությունը: Ալ-Աշրաֆը գնում է Մեքքա և գրում բանաստեղծություններ, որոնք բորբոքել են մեքքացիների վիշտը, և Բադրիի ճակատամարտից հետո վրեժխնդրության ցանկություն են առաջացրել[123][124]։ Մոտ մեկ տարի անց Մուհամմադը Մադինայից հեռացրել է բանու նադիրի ցեղին[125]՝ ստիպելով նրանց արտագաղթել Սիրիա: Նա թույլ տվեց նրանց իրենց հետ վերցնել մի քանի բաներ: Նրանց գույքի մնացած մասը Մուհամմադը իրեն վերցրեց, քանի որ այն արյունահեղությամբ ձեռք չէր բերվել։ Մուհամմադը բազմիցս հանկարծակի հարձակումներ է կատարել տարբեր արաբական ցեղերի վրա, որի հետևանքով թշնամիները որոշել են միավորվել՝ նրան ոչնչացնելու։ Մուհամմադի դեմ պայքարելու փորձերը ապարդյուն էին, քանի որ նա կարողացավ ընդլայնել իր սեփական ուժերը և կանգնեցնել շատ ցեղերի միավորումը իր թշնամիների հետ[126]։
Մադինայի պաշարում
Բանու նադիրի օգնությամբ Քուրայշի զինվորական ղեկավար՝ Աբու Սուֆյանը հավաքեց 10,000 մարդու: Մուհամմադը հավաքել է 3000 մարդկանու և պատրաստվել մի տեսակ պաշտպանության, որը ծանոթ չէր Արաբիայում։ Մուսուլմանները խրամատներ փորեցին այնտեղ, որտեղ Մադինայի ճանապարհը բաց էր հեծելազորի հարձակման համար: Այդ գաղափարը տվել էր մի պարսիկ հաբատափոխ: Մադինայի պաշարումը սկսեց 627 թվականի մարտի 31-ին և տևեց 2 շաբաթ[127]։ Աբու Սուֆյանի զորքերն անպատրաստ էին, իսկ անարդյունավետ պաշարումից հետո նրանք վերադարձան տուն[128]։ Ղուրանն այդ ճակատամարտը քննարկում է Ալ-Ահզաբ սուրայի 33:9–2 տողերում7[70]։ Ճակատամարտի ընթացքում հրեական բանու քուրայզա ցեղը հաստատվում է Մադինայի հարավում, բանակցություններ է սկսում Մեքքայի ուժերի հետ, որպեսզի նրանք ապստամբեն Մուհամմադի դեմ: Չնայած այդ առաջարկը որոշ չափով համոզել է մեքքացիներին՝ նրանք ավելի շատ հավաստիացումներ էին պետք, որ անհաջողության մատնվելու դեպքում դաշինքը իրենց չի թողնի։ Այդպես էլ երկարատև բանակցությունների արդյունքում որևէ կերպ համաձայնության գալ չեն կարողանում`մասամբ Մուհամմադի հետախույզների դիվերսիոն գործողությունների պատճառով[129]։ Կոալիցիայի նահանջից հետո մուսուլմանները բանու քուրայզա ցեղին մեղադրեցին դավաճանության մեջ և 25 օրվա շարունակ նրանց ամրոցները պաշարեցին: Ի վերջո բանու քուրայզան հանձնվեց: Ըստ Իբն Իսաքի բոլոր տղամարդիկ, բացի մի քանի իսլամական նորադարձներից, գլխատվել են, իսկ կանայք ևերեխաները ստրկացվել են[130][131]։ Վալիս Ա. Արաֆաթն ու Բարակաթ Ահմադը վիճում էին Իբն Իշաքի պատմության ճշգրտության շուրջ[132]։ Արաֆաթը կարծում է, որ Իբն Իշաքի հրեական աղբյուրները, պատմելով իրադարձության մասին 100 տարի անց, շփոթել են այն ավելի վաղ կատարված հրեական կոտորածների հետ: Նա նշում է, որ Մալիկ Իբն Անասի խոսքերով Իբն Իշաքը եղել է անպարկեշտ պատմաբան, իսկ հետագայում Իբն Հաջարի խոսքերով նա եղել է «տարօրինակ հեքիաթներ» փոխանցող[133]։ Ահմադը նշում է, որ ցեղից միայն մի քանիսն են սպանվել, իսկ կռվողների մնացած մաը ստրկացվել է[134][135]։ Վաթը գտնում է, որ Արաֆաթի փաստարկները լիովին ճշգրիտ չեն, իսկ Մեիր Ջ. Քիսթերը պարզաբանել է Արաֆաթի և Ահմադի վիճաբանությունը[136]։
Մադինայի պաշարման ժամանակ մեքքացիները մեծ ուժ գործադրեցին մուսուլմանական համայնքը քանդելու համար: Ձախողումը հանգեցրեց հեղինակության նշանակալի կորստի. Սիրիայի հետ նրանց առևտուրը վերացավ[137]։ Խրամատի ճակատամարտից հետո Մուհամմադը դեպի հյուսիս երկու արշավանք է կատարում. երկուսն էլ ավարտվում են առանց կռվի[16]։ Այս ճանապարհորդություններից մեկից վերադառնալուց հետո Մուհամմադի կինը՝ Այիշան, մեղադրվել է դավաճանության մեջ: Այիշայի դեմ առաջադրվող մեղադրանքները հերքվել են, երբ Մուհամմադն ասել է, որ հայտնություն է ստացել Այիշայի անմեղության վերաբերյալ (սուրա 24, Ան-Նուր)[138]։
Հուդայբիյայի զինադադար
«Օ Ալլահ, քո անունով․․․
Սա Մուհամմադ իբն Աբդուլլահի և Սուհայլ իբն Ամրի միջև հաշտության պայմանագիր է։ Նրանք համաձայնվել են իրենզ զորքերին հանգստություն տալ 10 տարով։ Այս տարիների ընթացքում կողմերը պետք է անվտանգ լինեն, և որևէ կողմը չպետք է վնասի մյուսին, որևէ գաղտնի վնաս էլ չպետք է հասցվի, միայն ազնվությունն ու հարգանքը պետք է գերիշխի նրանց միջև։ Արաբիայում յուրաքանչյուրը կարող է պայմանագիր և դաշինք կնքել թե՛ Մուհամմադի, թե՛ քուրայշի հետ։ Եվ եթե քուրայշներից որևէ մեկը առանց իր խնամակալի թույլտվության գա Մուհամմադի մոտ, նա հետ պետք է ուղարկվի քուրայշ ցեղի մոտ, մյուս կողմից Մուհամմադի մարդիկ եթե գնան քուրայշ ցեղի մոտ, նրանց հետ պետք չէ ուղարկել Մուհամմադի մոտ։ Այս տարի Մուհամմադն իր կողմնակիցների հետ պետք է հեռանա Մեքքայից, սակայն հաջորդ տարի նա կարող է գալ Մեքքա և մնալ 3 օր, սակայն առանց որևէ զենքի բացի ճանապարհորդականից, իսկ սրերն էլ պետք է մնան իրենց պատյաններում»։
Թեև Մուհամմադը ներկայացնում էր Ղուրանից հատվածներ հաջի վերաբերյալ[140], բայց մուսուլմանները չէին կատարում դրանք Քուրայշի հետ թշնամանք ունենալու պատճառով: 628 թվականին Շավալ ամսվա ընթացքում Մուհամմադը իր հետևորդներին պատվիրեց զոհաբերել կենդանիների և պատրաստվել ուխտագնացության (ումրահ) դեպի Մեքքա՝ ասելով, որ Ալլահը խոստացել է իրեն իրականացնել այդ նպատակը մի տեսիլքում, որտեղ հաջից հետո նա սափրում էր իր գլուխը[141]։ Լսելով 1400 մուսուլմանների մոտենալու մասին՝ Քուրայշը 2000 հեծելազոր ուղարկեց նրանց կանգնեցնելու համար: Մուհամմադը խուսափեց նրանցից՝ ընտրելով ավելի դժվար ճանապարհ, և հնարավորություն ընձեռեց հետևորդներին դուրս գալ Մեքքայից և հասնել Ալ-Հուդայբիյա[142]։ Վոթի խոսքերով թեև Մուհամմադի ուխտագնացության մասին որոշումը հիմնված էր իր երազի վրա, նա նաև ցույց տվեց հեթանոսական մեքքացիներին, որ իսլամը չի սպառնում սրբավայրերի հեղինակությանը, և որ իսլամը արաբական կրոն էր[142]։
Բանակցությունները սկսեցին Մեքքայից եկող գաղտնի պատվիրակների հետ: Մինչ այդ բանակցություններն ընթանում էին, լուրերը են տարածվել, որ մուսուլման պատվիրակներից մեկը`Օսման բին Ալ-Աֆանը, սպանվել էր Քուրայշի կողմից: Մուհամմադը կոչ արեց ուխտավորներին փախուստի չդիմելու երդում տալ (կամ մնալ Մուհաամեդի հետ, ինչ որոշում էլ, որ նա կայացնի) նույնիսկ այն դեպքում, եթե Մեքքայում պատերազմական իրավիճակ ստեղծվի։ Այս երդումը հայտնի դարձավ որպես «Ընդունման Երդում» կամ «Երդում ծառի տակ»: Նորությունը, թե Ուսմանին վտանգ չի սպառնում, թույլ է տվել, որ բանակցությունները շարունակվեն, որի արդյունքում ստորագրվել է պայմանագիր մուսուլմանների և քուրեյշ ցեղի միջև 10 տարի ժամկետով[142][143]։ Պայմանագրի մեջ ներառված հիմնական կետերն են՝ ռազմական գործողությունների դադարեցումը, Մուհամմադի հաջորդ տարվա ուխտագնացության հետաձգումը և այն համաձայնագիրը, որով ցանկացած մեքքացու պետք է հետ ուղարկեն, եթե նա առանց իր պաշտպանի թուլտվության տեղափոխվեր Մադինա[142]։
Շատ մուսուլմաններ գոհ չէին պայմանագրից: Այնուամենայնիվ, Ղուրանի «Ալ-Ֆաթհ» («Հաղթանակ») (Ղուրան 48:1–29) սուրան հավաստիացրեց, որ արշավանքը հաջողություն է ունենալու[145]։ Հետագայում Մուհամմադի հետևորդները հասկացան պայմանագրի օգուտը: Սրա օգուտն այն էր, որ մեքքացիները պետք է ընդունեին Մուհամմադին՝ որպես հավասարի, ռազմական արշավանքները պետք է դադարեցվեին, որը թույլ կտար Մադինային հզորանալ[16]։
Զինադադարի ստորագրումից հետո Մուհամմադն արշավանք սկսեց հրեական Խայբարի օազիսի դեմ, որը հայտնի է որպես Խայբարի ճակատամարտ: Սա հավանաբար տեղի ունեցավ այն պատճառով, որ այստեղ էին բնակություն հաստատել բանու նադիր ցեղի ներկայացուցիչները, ովքեր Մուհամմադի դեմ ռազմական գործողություններ էին հրահրում[116][146]։ Մուսուլմանական ավանդույթի համաձայն՝ Մուհամմադը նաև նամակներ է ուղարկել բազմաթիվ կառավարիչների՝ խնդրելով նրանց դավանափոխ լինել և ընդունել իսլամ[16][147][148]։ Նա սուրհանդակներ է ուղարկում Բյուզանդական կայսրության Հերակլիուս արքային, Պարսկաստանի, Եմենի առաջնորդին և ուրիշներին[147][148]։ Հուդայբիայի հրադադարից հետո Մուհամմադը իր զորքերին ուղարկել է Անդրհորդանանյան բյուզանդական հողերի արաբների դեմ Մութահի ճակատամարտում[149]։
Վերջին տարիներ
Մեքքայի նվաճում
Հուդայբիյայի զինադադարը տևել է երկու տարի[150][151]։ Բանու խուզայի ցեղը լավ հարաբերություններ ուներ Մուհամմադի հետ, իսկ նրանց թշնամիները` բանու բաքր, միավորվել էին մեքքացիների հետ[150][151]։ Բաքրի տոհմերից մեկը գիշերային հարձակում է իրականացրել խուզայի դեմ՝ սպանելով նրանցից մի քանիսին[150][151]։ Մեքքացիները օգնում են բանու բաքրին՝ տալով զենքեր, և ըստ որոշ աղբյուրների, մեքքացիներից մի քանիսը ևս մասնակցել է կռվին[150]։ Այս իրադարձությունից հետո Մուհամմադը նամակ է ուղարկում Մեքքա երեք պայմանով՝ խնդրելով նրանց ընդունել դրանցից մեկը: Դրանք էին՝ մեքքացիները կամ արյունահեղությամբ կվճարեին խուզա ցեղի սպանվածների համար, կամ նրանք կհրաժարվեն բանու բաքրի հետ դաշինքից, կամ էլ նրանք Հուդայբիյայի զինադադարը չեղյալ էր հայտարավում[152]։
Մեքքցիները պատասխանեցին, որ նրանք ընտրում են երրորդ պայմանը[152]։ Շուտով նրանք հասկացան իրենց սխալը և Աբու Սաֆյանին ուղարկեցին Հուդայբիյայի զինադադրի պայմանագիրը, որպեսզի այն թարմացնի:
Արաբիայի նվաճում
Մեքքայի նվաճումից հետո Մուհամմադին ռազմական սպառնալիք էին ներկայացրել հավազինի դաշնակից ցեղերը, որոնց բանակը Մուհամմադի բանակից երկու անգամ մեծ էր: Բանու հավազին ցեղը մեքքացիների վաղեմի թշնամին է: Նրանց է միացել բանու թաքիֆ ցեղը, որը Մեքքայի հեղինակության նվազման արդյունքում որդեգրել էր հակամեքքայական քաղաքականություն ընդունեցին[161]։ Մուհամմադը Հունայնի ճակատամարտում պարտության է մատնել հավազին և թաքիֆ ցեղերին[16]։
Այդ նույն տարում Մուհամմադը արշավանք կազմակերպեց հարավային Արաբիայի դեմ, որը պայմանավորված էր Մութահի ճակատամարտում կրած պարտությամբ և մուսուլմանների դեմ թշնամական հայտարարություններով։ Մեծ դժվարությամբ նա հավաքեց 30.000 մարդ: Նրանցից կեսը երկրորդ օրը վերադարձան Աբդ Ալահ իբն Ուբայի հետ առանց անհանգստանալու այն արտահայտությունների համար, որոնցով Մուհամմադը դիմում էր նրանց։ Չնայած Մուհամմադը կռվի մեջ չի մտել թաբուկի ուժերի հետ, բայց նա ստացել է տարածաշրջանի տեղական որոշ ղեկավարների հպատակությունը[16][162]։
Նա նաև պատվիրեց Արևելյան Արաբիայում ոչնչացնել բոլոր հեթանոսական կուռքերը: Արևմտյան Արաբիայում մուսուլմանների դեմ կռվող վերջին քաղաքը Թաիֆն էր: Մուհամմադը հրաժարվեց ընդունել քաղաքն այնքան ժամանակ, մինչ նրանք կընդունեին իսլամը և կոչնչացնեին իրենց աստվածուհի` Ալ-Լաթի արձանը[163][164][165]։ Թաբույի ճակատամարտից մեկ տարի անց բանու թաքիֆն պատվիրակներ է ուղարկում Մուհամմադի մոտ և ընդունում իսլամը: Շատ բեդվինները ենթարկվել են Մուհամմադին նրա հարձակումներից խուսափելու և պատերազմներից օգուտ ստանալու նպատակով[16]։ Սակայն բեդվինների համար իսլամը օտար երևույթ էր ու նրանք ցանկանում էին պահպանել իրենց ինքնիշխանությունը, մասնավորապես իրենց առաքինությունն ու նախնիների ավանդույթները: Մուհամմադը պահանջում էր ռազմական և քաղաքական համաձայնություն, որով նրանք «նրանք ճանաչում էին Մադինայի սյուզերենությունը, չէին հարձակվելու մուսուլմանների և նրանց դաշնակիցների վրա և վճարելու էին մուսուլմանական կրոնական հարկը՝ զաքաթը»[166]։
Հրաժեշտի ուխտագնացություն
Մահ
Հրաժեշտի ուխտագնացությունից մի քանի ամիս անց Մուհամմադը հիվանդացավ և մի քանի օր տառապեց ջերմությունից, գլխացավից և թուլությունից: Նա մահացավ 632 թվականի հունիսի 8-ին Մադինայում՝ 62 կամ 63 տարեկան հասակում, իր կնոջ` Այիշայի տանը[171]։ Գլուխը դնելով Այիշայի ծնկներին՝ նա խնդրեց իրեն հանձնել իր վերջին իրերը, նույնիսկ մետաղադրամները, իսկ հետո արտասանեց իր վերջին խոսքերը.
 | Երկնքի ամենաբարձր ընկեր[172][173][174]։ - Մուհամմադ |  |
Ըստ Իսլամական հանրագիտարանի՝ Մուհամմադի մահը կարող էր առաջանալ մադինայական տենդի պատճառով, որն առաջացնում էր ֆիզիկական և հոգևոր ուժասպառություն[175]։
Գիտնականներ Ռեշիթ Հայլամազը և Ֆաթիհ Հարփջըն ասում են, որ Ար-Րաֆիք Ալ-Ալան վերաբերում է Աստծուն[176]։ Նա թաղված է այնտեղ, որտեղ մահացել է` Այիշայի տանը[16][177][178]։ Օմայյան խալիֆ Ալ-Վալիդ I-ի թագավորության ժամանակ ան-Նաբավի մզկիթը (Մարգարեի մզկիթը) ընդարձակվել է՝ ներառելով Մուհամմադի գերեզմանը[179]։ Տաճարի վերևում գտնվող Կանաչ Գմբեթը կառուցվել է 13-րդ դարում մամլուքների սուլթան Մանսուր Կալաունի կողմից՝ չնայած նրան, որ կանաչ գույնն ավելացվել է 16-րդ դարում Օսմանյան կայսրության Սուլեյման Փառահեղի օրոք[180]։ Մուհամմադի գերեզմանին մոտ գտնվում են նրա հետևորդների գերեզմանները, մասնավորապես Աբու Բաքրի և Ումարի, ինչպես նաև ևս մեկը, որը դատարկ է, և կարծիք կա, թե այն սպասում է Հիսուսին[178][181][182]։ 1805 թվականին, երբ բին Սաուդը գրավել է Մադինան, Մուհամմադի գերեզմանից հանվել են ոսկիներն ու զարդերը[183]։ Վահաբիզմիի կողմնակիցները՝ բին Սաուդի հետևորդները, Մադինայում քանդել են գրեթե բոլոր գերեզմանները[183] և միայն Մուհամմադինն էր, որ ձեռք չէին տվել[184]։ Նմանատիպ դեպքեր տեղի ունեցան նաև 1825 թվականին, երբ Սաուդի ուժերը կարողացան գրավել և այս անգամ իրենց ձեռքում պահել քաղաքը[185][186][187]։ Իսլամի վահաբիական մեկնաբանության մեջ թաղումը տեղի է ունեցել անհայտ գերեզմաններում[184]։ Չնայած Սաուդների ճնշմանը՝ շատ ուխտավորներ շարունակել են զիյարաթ, այսինքն՝ ծիսական այց կատարել Մուհամմադի գերեզման[188][189]։
Մուհամմադից հետո
Մուհամմադից հետո մահմեդական համայնքը բաժանվում է մի քանի խմբերի: Իր մահից մի քանի ամիս առաջ Մուհամմադը Ղադիր Խումում քարոզ է կարդացել, որտեղ նա հայտարարել է, որ Ալի իբն Աբի Թալիբը իր իրավահաջորդն է[190]։ Քարոզից հետո Մուհամմադը մուսուլմաններին պատվիրել է Ալիին հավատարիմ մնալ: Եվ շիա, և Սունի աղբյուրները համաձայնում են, որ Աբու Բաքրը, Ումար իբն ԱլժԽաթաբը և Ուսման իբն Աֆանը այն մարդկանց թվում էին, ովքեր երդվել էին մնալ Ալիի կողքին[191][192][193]։ ԴԺՍակայն Մուհամմադի մահվանից անմիջապես հետո մի խումբ մուսուլմաններ հանդիպել են Սաքիֆա կոչվող վայրում, որտեղ էլ Ումարը հավատարմության երդում է տվել Աբու Բաքրին։ Աբու Բաքրը ձեռք է բերել քաղաքական իշխանություն, իսկ իր կողմնակիցները հայտնի են դարձել որպես սուննիներ։ Չնայած դրան՝ մի խումբ մուսուլմաններ հավատարիմ են մնացել Ալիին: Այդ մարդիկ հայտնի են որպես շիաներ, ովքեր պնդում էին, որ եթե նույնիսկ Ալիի քաղաքական առաջնորդ լինելու իրավունքը կարող էր խլվել նրա ձեռքից, նա, այնուամենայնիվ, շարունակում է մնալ Մուհամմադի իրավահաջորդը։
Ի վերջո Աբու Բաքրի և Ումարը և Ուսման մահից հետո սուննի մուսուլմանները դիմել են Ալիի մոտ քաղաքական ղեկավարության համար: Ալիի մահվանից հետո նրա որդի Հասան իբն Ալին հաջորդել է նրան, ինչպես քաղաքականության, այնպես էլ, ըստ շիաների, կրոնի մեջ: Վեց ամիս անց նա խաղաղության պայմանագիր է կնքել Մուավիա Աբու Սուֆյանի հետ, որով պայմանավորվել են, որ Մուավիան կդառնա քաղաքական առաջնորդ միայն այն դեպքում, եթե իր համար իրավահաջորդ չընտրի։ Մուավիան խախտել է պայմանագիրը և Յազիդին` իր որդուն, իրավահաջորդ դարձրել՝ դրանով իսկ հիմք դնելով Օմայյանների դինաստիային: նրա մահից հետո Հասանը և նրա եղբայր` Հուսային իբն Ալին, մնացել են իրական կրոնական առաջնորդներ, համենայն դեպս ըստ շիաների: Այսպիսով՝ ըստ սուննիների՝ ում ձեռքում գտնվել է քաղաքական ուժը, նա էլ հենց Մուհամմադի իրավահաջորդն է, մինչդեռ շիաները պնդում էին, որ 12 իմամները (Ալի, Հասան, Հուսեյն և Հուսեյնի ժառանգներ) Մուհամմադի իրական իրավահաջորդներն են, եթե նույնիսկ քաղաքական իշխանությունը նրանց ձեռքում չէ։
Բացի այս երկու ճյուղերից, շատ այլ կարծիքներ են ձևավորվել Մուհամմադի իրավահաջորդների վերաբերյալ:
Իսլամական սոցիալական բարեփոխումներ
Ըստ Ուիլյամ Մոնթգոմերի Վոթի՝ Մուհամմադի համար կրոնը գաղտնի կամ անհատական երևույթ չէր, այլ «իր անձի արձագանքն էր ընդհանուր իրավիճակի նկատմամբ, որտեղ ինքն իրեն գտել էր: Նա ոչ միայն արձագանքում էր մտավոր և կրոնական իրավիճակներին, այլև տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական ճնշումներին, որին ենթարկվել էր իր ժամանակների Մեքքան»[194]։ Բերնարդ Լյուիսն ասում է, որ իսլամի մեջ երկու կարևոր քաղաքական ավանդույթներ կան՝ Մուհամմադը՝ որպես Մադինայի պետական գործիչ և Մուհամմադը որպես ապստամբ Մեքքայում: Նրա կարծիքով իսլամը մեծ փոփոխություն է՝ մի տեսակ հեղափոխություն, որը ներկայացվել է նոր հասարակություններին[195]։
Պատմաբաններն ընդհանուր առմամբ համաձայն են, որ իսլամական սոցիալական փոփոխությունները, ինչպիսիք են սոցիալական ապահովությունը, ընտանեկան կառուցվածքը, ստրկությունը, կանանց և երեխաների իրավունքները բարելավվելն է[195][196]։ Օրինակ՝ Լյուիսի խոսքերով՝ իսլամը «չեղյալ է հայտարարել արիստոկրատիայի արտոնությունները, մերժել է հիերարխիան և ընդունել է տաղանդների համար կարիերա ստեղծելու բանաձևը»[195]։ Արաբական թերակղզում Մուհամմադի ուղերձները ձևափոխել հասարակությունն ու բարոյական նորմերը․ հասարակությունը կենտրոնացել է փոփոխությունների վրա՝ ինքնություն, աշխարհայացք և արժեքներ[197]։ Տնտեսական բարեփոխումները վերաբերվում էին աղքատներին, որը լուրջ խնդիր էր նախաիսլամական Մեքքայում[198]։ Ղուրանը պահանջում էր` աղքատների օգտին հարկեր վճարել (զաքաթ): Մուհամմադն իր հզորացմանը զուգընթացպահանջել է, որ այն ցեղերը, որոնք ցանկանում էին դաշնակցել իր հետ, վճարեն զաքաթը[199][200]։
Արտաքին տեսք
Մուհամմադի նկարագրությունը տրված է Ալ-Բուխարիի Սահիհ Ալ-Բուխարի գրքի 61-րդ մասի 57 և 60 հադիսներում[201][202]․ որտեղ Մուհամմադին նկարագրում են իր երկու ուղեկիցները․
| | Ալլահի առաքյալը ոչ բարձրահասակ էր, ոչ էլ ցածրահասակ, ոչ սպիտակամորթ էր, ոչ էլ մուգ շագանակագույն: Նրա մազերը ոչ գանգուր էին, ոչ էլ ուղիղ: Ալլահն ուղարկեց նրան, երբ նա քառասուն տարեկան էր: Այնուհետև նա տասը տարի ապրեց Մեքքայում, տասը և ավելի տարիներ Մադինայում: Երբ Ալլահը նրան իր մոտ տարավ, նրա մորուքի և գլխի մազերի մեջ հազիվ 21 սպիտակ մազ լիներ։ | |
| | Մարգարեն միջին հասակով, լայն ուսերով էր: Նրա մազերը հասնում էին ականջի բլթակներին: Մի անգամ ես նրան տեսա կարմիր պիջակով և այլևս չտեսա նրանից գեղեցիկ որևէ մեկին | |
Մուհամմադի նկարագրությունը տրված է նաև Իբն Իսա Աթ-Թիրմիդի Շամայիլ Ալ-Մուսթաֆայի գրքում: Նկարագրված է նրա հետևորդներ Ալի Իբն Թալիբի և Հինդ Իբն Աբի Հալայի կողմից[203] [204][205]․
| | Մուհամմադը միջին հասակի էր, չուներ ուղիղ կամ գանգուր մազեր, գեր չէր, ուներ սպիտակ կլոր դեմք, լայն սև աչքեր և երկար թարթիչներ: Երբ նա քայլում էր, տպավորություն էր, կարծես` թեք տեղից էր իջնում: Նա իր ուսերի մեջտեղում «մարգարեության կնիք» ուներ: Նա ծանրաշարժ էր: Նրա դեմքը լուսնի պես փայլում էր: Նա միջինից բարձրահասակ էր, բայց կարճահասակ էր անենաբարձրահասակից: Նա հաստ, գանգուր մազեր ուներ: Նրա մազերը շերտերի էին բաժանված և հասնում էին ականջի բլթակներին: Նրա մաշկը փայլուն էր: Մուհամմադն ուներ լայն ճակատ, լավ, երկար ու կոր հոնքեր, որոնք չէին միանում: Երբ նա բարկանում էր, նրա հոնքերի մեջտեղում երակ էր առաջանում: Քթի վերին հատվածը ծուռ էր: Նա հաստ մորուք ուներ, իսկ ատամները միմյանցից առանձնացած էին: Նրա կրծքավանդակը պատված էր բարակ մազերով: Նրա պարանոցը նման էր փղոսկրից պատրաստված արձանի պարանոցի. արծաթե մաքրություն ուներ: Մուհամմադի մարմինը հավասարաչափ էր, ամրակազմ էր, լայնաթիկունք և թիկնավետ: | |
Մուհամմադի ուսերի միջև եղած «մարգարեության կնիք»-ն ընդհանուր առմամբ նկարագրվում է՝ որպես մեծ խալ, որը աղավնու ձվի չափ էր[204]։ Մուհամմադի մեկ այլ նկարագրություն տրված է Ումմ Մաբադի կողմից, մի կին, ում Մուհամմադը հանդիպել էր Մադինա ճանապարհորդելու ժամանակ[206][207]։
| | Ես մաքուր, գեղեցիկ դեմքով և նուրբ կազմվածքով մարդ տեսա: Նա ոչ նիհար մարմնով էր, ոչ էլ փոքրիկ գլխով ու պարանոցով: Նա վայելչակազմ ու նրբագեղ էր, սև աչքերով և խիտ թարթիչներով: Նրա ձայնը հաստ էր, իսկ պարանոցը երկար: Նրա մորուքը հաստ էր, հոնքերը կոր էին և միացված էին իրար: Երբ լռություն էր, նա գերեզմանի պես լուռ էր, իսկ երբ նա խոսում էր, փառքը ելնում և համակում էր նրան: Նա ամենագեղեցիկ և ամենափառահեղ մարդկանցից հեռու էր, բայց մոտ էր բարի և հաճելի մարդկանց: Նրա խոսքը քաղցր և արտահայտիչ էր, բայց ոչ դատարկ ու անիմաստ: Նրա խոսքը մարգարիտների շարան էր՝ չափված այնպես, որ ոչ ոք չձանձրանար դրա երկարությունից: Ընկերության մեջ նա նման էր ճյուղի, որը գտնվում էր երկու տարբեր ճյուղերի միջև, բայց նա արտաքնապես երեքից ամենածաղկունն էր, և իշխանության մեջ ամենահաճելին: Նա իրեն շրջապատող ընկերներ ուներ, ովքեր լսում էին իրեն: Եթե նա հրամայում էր, նրանք անուղղակի ձևով ենթարկվում էին եռանդով և շտապողականությամբ, առանց մռայլվելու և բողոքելու: | |
Նման նկարագրությունները հաճախ վերարտադրվում էին կալիգրաֆիկ հիլյաներում, որոնք 17-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունում դարձան նրանց սեփական արվեստի ձևը[206]։
Ընտանիք
Մուհամմադի կյանքն ավանդաբար սահմանվում է երկու ժամանակաշրջաններով` մինչ Մեքքա գաղթելը (570 - 622) և Մադինայում (662 - 632): Ասում են, որ Մուհամմադն ունեցել է տասներեք կին (չնայած նրանցից երկուսը` Ռայանա բինթ Զայդը և Մարիա Ա -Քիբիթիյան, հարճեր են եղել[208][209]): Տասներեքից տասնմեկ ամուսնությունները եղել են Մադինա գաղթելուց հետո:
25 տարեկան հասակում Մուհամմադն ամուսնանում է հարուստ կնոջ` Խադիջա բինթ Քուվայլիսի հետ, ով այդ ժամանակ 40 տարեկան էր[210]։ Ամուսնությունը տևել է 25 տարի և եղել է երջանիկ ամուսնություններից մեկը[211]։ Մուհամմադն այս ամուսնության ընթացքում այլ ամուսնություններ չի ունեցել[212][213]։ Խադիջայի մահվանից հետո Խավլա բինթ Հակիմը Մուհամմադին առաջարկում է ամուսնանալ մուսուլման այրու` Սավդա բինթ Զամայի հետ, կամ մեքքացի Ում Ռումանի և Աբու Բաքրի դստեր` Այիշայի հետ: Մուհամմադին ասում են, որ երկուսն էլ համաձայն են ամուսնանալ[138]։ Խադիջայի մահվանից հետո Մուհամմադի ամուսնությունները հիմնականում քաղաքական և մարդասիրական բնույթ ունեին: Այն կանայք հիմնականում ճակատամարտում սպանված մուսուլմանների այրիներ էին, ովքեր պաշտպաններ չունեին, կամ էլ այդ կանայք պատկանում էին կարևոր ընտանիքներին կամ խմբերին, որոնց հետ պետք էր ամրապնդել դաշնակցական հարաբերությունները[214]։
Ավանդական աղբյուրների համաձայն՝ Այիշան վեց-յոթ տարեկան էր, երբ նշանվեց Մուհամմադի հետ[138][215][216], ամուսնությունը հասարակական կարգով չէր լինելու, մինչև նա դառնար ինը կամ տասը տարեկան[138][215][217][218][219][220][221][222][223]: Նա ամուսնության ժամանակ կույս էր[215]։ Ժամանակակից մուսուլման հեղինակները հաշվարկում են Այիշայի տարիքը՝ հիմնվելով այլ տեղեկատվության աղբյուրների վրա, ինչպիսիք են՝ Այիշայի և նրա քրոջ տարիքային տարբերությունը, ենթադրելով, որ նա տասներեք տարեկան էր, և իր ամուսնության ժամանակ դեռ դեռահաս էր[224][225][226][227][228]։
Մադինա գաղթելուց հետո Մուհամմադն, ով արդեն 50 տարեկան էր, մի քանի կանանց հետ էլ է ամուսնացել:
Մուհամմադը կատարում էր այնպիսի տնային աշխատանքներ, ինչպիսիք էին հաց պատրաստելը, հագուստներ լվանալը և կոշիկներ վերանորոգելը: Նաև ասում են, որ նա իր կանանց հետ երկխոսության մեջ էր մտնում: Նա լսում էր նրանց խորհուրդները, իսկ կանայք քննարկում, նույնիսկ վիճում էին նրա հետ[229][230][231]։
Խադիջան և Մուհամմադը ունեցել են չորս դուստր (Ռաքայա բինթ Մուհամմադ, Ումմ Կուլթում բինթ Մուհամմադ, Զեյնեբ բինթ Մուհամմադ, Ֆաթիմա Զահրա) և երկու տղա (Աբդուլլա իբն Մուհամմադ և Քասիմ իբն Մուհամմադ, ովքեր երկուսն էլ մահացել են մանուկ հասակում): Նրա աղջիկներից մեկը` Ֆաթիման, մահացել է նրանից Մուհամմադից առաջ[232]։ Շիա շատ գիտնականներ պնդում են, որ Ֆաթիման Մուհամմադի միակ աղջիկն է եղել[233]։ Մարիա ալ-Քիբիթիյան նրա համար ծնեց որդի` Իբրահամ իբն Մուհամմադ անունով, բայց երեխան երկու տարեկան հասակում մահացավ[232]։
Մուհամմադի ինը կանայք նրանից երկար են ապրել[209]։ Այիշան, ըստ սուննիական ավանդության, Մուհամմադի ամենասիրելի կինն էր, և նրանից տասնամյակներ ավել է ապրել և մեծ դերակատարում է ունեցել Մուհամմադի խոսքերի հավաքագրման և հադիսական գրականության ստեղծման մեջ[138]։
Մուհամմադի սերունդները Ֆաթիմային շնորհիվ հայտնի են դարձել որպես շարիֆներ, սաեդներ կամ սայիդներ: Սրանք Արաբիայի պատվավոր կոչումներն են: Շարիֆ նշանակում է «ազնիվ», իսկ սաեդ կամ սայիդ նշանակում է «առաջնորդ» կամ «պարոն»: Լինելով Մուհամմադի միակ ժառանգորդները՝ նրանք հարգում են ինչպես սուննիներին, այնպես էլ շիաներին[234]։
Զայդ իբն Հարիթան ստրուկ էր, երբ Մուհամմադը նրան բերեց, ազատեց և ընդունեց որպես իր որդի: Նա նաև ծծմայր ուներ[235]։ Ըստ BBC-ի՝ «Մարգարե Մուհամմադը չէր փորձում վերացնել ստրկությունը: Նա գնում, վաճառում և սեփականացնում էր ստրուկներին: Բայց նա պնդում էր, որ ստրուկների տերերը լավ վերաբերվեին իրենց ստրուկներին: Մուհամմադը ստրուկներին վերաբերվում էր սովորական մարդկանց պես և ոմանց նույնիսկ հարգանքի էր արժանացնում»[236]։
Ժառանգություն
Մուսուլմանական ավանդույթ
Ալլահի միաստվածության գաղափարից հետո Մուհամմադի մարգարեությունը իսլամական հավատի հիմնական բաղադրիչն է։ Յուրաքանչյուր մուսուլման շահադայի մեջ ասում է․ «Ես հավատացնում եմ, որ չկա Ալլահից բացի ուրիշ աստված, և Մուհամմադը Ալլահի առաքյալն է»: Շահադան իսլամի հիմնական սյուներիցկամ համոզմունքներից է։ Ըստ իսլամական հավատի՝ նույնիսկ նորածին երեխայի լսած առաջին խոսքերը հենց շահադան է, և ծնվելուց հետո երեխան հենց այդ խոսքերն է անգիր սովորում։ Մուսուլմանները շահադան կրկնում են ազանի կանչի ժամանակ, այսինքն՝ աղոթքի կանչի, և հենց աղոթքում։ Ոչ մուսուլմանները, ովքեր ցանկանում են դավանափոխ լինել, պետք է կրկնեն շահադան[237]։
Իսլամական հավատում, Մուհամեդը համարվում է Աստծո կողմից ուղարկված վերջին մարգարեն[238][239][240][241][242]։ Մինչ Ղուրանի ստեղծվելը, Մովսեսի գիրքը ողորմության ուղեցույց է եղել: Եվ այս գիրքը հաստատում է իսլամի հավատացյալներին, որ «Ասա, մենք հավատում ենք Աստծուն, որը հայտնվել է մեր մեջ, հայտնվել է Աբրահամի, Իսմայիլի, Իսահակի, Հակոբի մեջ, և այն, ինչ Մեվսեսն ու Հիսուսը ստացան, այն ինչ մարգարեները ստացան իրենց Առաջնորդից: Մենք նրանցից որևէ մեկի մեջ տարբերություն չենք դնում»:
Մուսուլմանական ավանդույթը Մուհամմադին ներկայացնում է՝ իբրև գերբնական ուժերով օժտված մարդ[243]։ Օրինակ՝ շատ մուսուլման մեկնաբաններ և որոշ արևմտյան գիտնականներ մեկնաբանել են 54:1–2 սուրահը՝ ասելով, որ այն Մուհամմադի բաժանումն է Լուսնից, և դա այն ժամանակ, երբ Քուրայշը սկսեց հալածել իր հետևորդներին[244][245]։ Արևմտյան պատմաբան Դենիս Գրիլը կարծում է, որ Ղուրանը բացարձակ չի ներկայացնում Մուհամմադի հրաշքներ կատարելու դեպքեր, և Մուհամմադի ամենամեծ հրաշքը հենց ինքը Ղուրանն է[244]։
Իսլամական ավանդույթի համաձայն՝ Մուհամմադի վրա է հարձակվել Տաիֆի ժողովուրդը և վնասվածքներ պատճառել նրան: Ավանդույթը նաև նկարագրում է նրա դիմաց հրեշտակների հայտնվելը և առաջարկում են պատժել հարձակվողներին: Ասում են, որ Մուհամմադը մերժել է այդ առաջարկը և սկսում է աղոթել Տաիֆի ժողովրդի համար[246]։
Սուննան ներկայացնում է Մուհամմադի գործունեությունը և ընդգրկում է կրոնական ծեսերի, անձնական հիգիենայի, մահացածների գերեզմանների, մարդկանց և Աստծո միջև եղած սիրոն վերաբերող առեղծվածային հարցերի, գործողությունների և համոզմունքների լայն զանգված: Սուննան համարվում է բարեպաշտության մոդել մուսուլմանների համար և մեծապես ազդում է մուսուլմանական մշակույթի վրա: Ողջույնը, որը Մուհամմադը սովորեցրել էր մուսուլմաններին հետևյալն է՝ «խաղաղություն թող լինի քեզ վրա», այն օգտագործվում է աշխարհի գրեթե բոլոր մուսուլմանների կողմից: Իսլամական արարողությունների շատ մանրամասներ, ինչպիսիք են ամենօրյա աղոթքները, ծոմապահությունն ու ամենամյա ուխտագնացությունը առկա են ոչ միայն Սուննայում, այլև Ղուրանում[247]։
Սուննան մեծապես նպաստեց իսլամական օրենքի զարգացմանը, հատկապես իսլամական առաջին դարի վերջին[248]։ Մուսուլմանական միստիկները, ովքեր հայտնի են որպես սուֆիներ, որոնում էին Ղուրանի ներքին իմաստը և Մուհամադի ներքին բնությունը: Իսլամի մարգարեն ոչ միայն մարգարե էր, այլ նաև կատարյալ մարդ[249]։
Մուհամմադի նկատմամբ մուսուլմանները ի սկզբանե սիրո և պատկառանքի զգացմունք են ունեցել։ Մուհամմադի կյանքի պատմությունները, նրա հրաշքները (մասնավորապես, «Լուսնի բաժանումը») տարածում են գտել մուսուլմանական մտքի և պոեզիայի մեջ: Եգիպտացի Սուֆի ալ Բուսիրին հայտնի է եղել իր հոգևոր ու բժշկական կարողություններով[251]։ Ղուրանը Մուհամմադին վերագրում է «աշխարհի ողորմածությունը»(QՂուրան 1:107):[16]։ Իսլամական աշխարհում Մուհամմադի ծնունդը նշվում է որպես մեծ տոն: Բայց Սաուդյան Արաբիայում այն չի նշվում, քանի որ այնտեղ արգելված են հանրային տոնակատարությունները[252]։ Երբ մուսուլմանները արտասանում կամ գրում են Մուհամմադի անունը, դրան անմիջապես հաջորդում է հետևյալ արտահայտությունը. «Թող Աստված նրան փառք և խաղաղություն շնորհի» կամ օգտագործում են անգլերեն արտահայտությունը «խաղաղությունը թող իշխի նրա վրա»[253]։
Պատկերներ
Համաձայն կենդանի պատկերներ ստեղծելու արգելքների, որը հստակորեն պահվում էր Աստծո և Մուհամմադի հարգանքի համար, իսլամական արվեստը կենտրոնացած էր բառի ստեղծման վրա[254][255]։ Մուսուլմանները, որպես կանոն, խուսափում են Մուհամմադի պատկերներից, իսկ մզկիթները զարդարում էին գեղագրություններով և ղուրանական տողերով, սակայն ոչ երբեք պատկերներով կամ քանդակներով[254][256]։ Այսօր Մուհամմադի պատկերների տարածման արգելքը նպատակ ունի կանխելու Մաուհամմադի երկրպագություն։ Այս արգելքը շատ խիստ է սուննի իսլամում (մուսուլմանների 85%-90%-ը) և ահմադիական իսլամում (1%), քան շիաների (10%–15%) շրջանում[257]։ Անցյալում սուննիները և շիաները ստեղծում էին Մուհամմադի պատկերները, սակայն Մուհամմադի իսլամական պատկերները հազվադեպ էին հանդիպում[254]։ Նրանք հիմնականում սահմանափակվում էին մանրանկարչությամբ, և մոտ 1500 պատկերներում Մուհամմադի դեմքը ծածկված էր, կամ էլ որպես խորհրդանիշ նրան ներկայացնում էին կրակի տեսքով[256][258]։
13-րդ դարի ամենահին պատկերները Փոքր Ասիայի Սելջուկյան և Իլխանության պարսկական մանրանկարներն են, որոնք հիմնականում հանդիպում էին գրական ժանրերում` ներկայացնելով Մուհամմադի կյանքն ու գործունեությունը[258][259]։ Իլխանության ժամանակաշրջանում, երբ Պարսկաստանի մոնղոլական կառավարիչները ընդունել են իսլամը, մրցակցող սուննի և շիա խմբերը օգտագործել են տեսողական պատկերներ, այդ թվում և Մուհամմադի պատկերները, որպեսզի նպաստեն իսլամի գլխավոր իրադարձությունների որոշակի մեկնաբանությանը[260]։ Ազդվելով ներկայացուցչական կրոնական արվեստի բուդդայական ավանդույթներից՝ այս նորարարությունը իսլամական աշխարհում աննախադեպ է դարձել և իր արտահայտությունն է գտել իսլամական արվեստում, որը «աբստրակցիոնիզմից անցում է կատարել դեպի առավել ներկայացուցչական» ձևերի՝ արտացոլվելով «մզկիթների, մետքասի, կերամիկայի, գործվածքների, մետաղագործության և ապակեգործության» մեջ[261]։ Պարսկաստանում իրական պատկերների այս ավանդույթը սկսվել է Թիմուրյանների դինաստիայից մինչև 16-րդ դարում Սեֆյանների իշխանության գալը[260]։ Սեֆյանները, ովքեր շիա իսլամը դարձրեցին պետական կրոն, ձեռնամուխ եղան ավանդական Իլխանության և Թեմուրյանների գեղարվեստական ոճի ստեղծմանը` ծածկելով Մուհամմադի դեմքը՝ թաքցնելու նրա առանձնահատկությունները և մյուս կողմից ներկայացնելու նրա լուսավոր էությունը[262]։ Ժամանակի ընթացքում այն պատկերները, որոնցումը դեմքը ծածկված չէր, եղծվել և փչացվել են[260][263][264]։ Հետագայում, նմանատիպ նկարներ ստեղծվում են Օսմանյան կայսրությունում և այլ տեղերում, սակայն մզկիթները երբեք էլ չեն ձևավորվել Մուհամմադի պատկերներով[265]։ Գիշերային ճամփորդության նկարագրությունը (միրաժ) հատկապես տարածված էր Իլխանության ժամանակաշրջանում[266]։ 19-րդ դարում Իրանում հրատարակվեցին միրաժի գրքերը, որտեղ Մուհամմադի դեմքը ծածկված էր: Վերարտադրվելով լիտոգրաֆիայի միջոցով՝ դրանք դարձան «տպագիր ձեռագրեր»[266]։ Այսօր միլիոնավոր պատմական վերարտադրություններ և ժամանակակից պատկերներ մատչելի են որոշ մուսուլմանական երկրներում, հատկապես Թուրքիայում և Իրանում, պաստառների և բացիկների տեսքով, բայց իսլամական աշխարհի մնացած մասերում հայտնի չեն, և երբ այլ երկրների մուսուլմանները հանդիպում են դրանց, կարող են պարզապես վնաս հասցնել դրանց[265][258]։
Միջնադարյան քրիստոնյաներ
Քրիստոնեական աղբյուրներում ամենավաղ շրջանի հիշատակումները Մուհամմադի մասին կարելի է հանդիպել բյուզանդական աղբյուրներում։ Նրանք նշում են, որ և՛ հրեաները, և՛ քրիստոնյաները Մուհամմադին ընդունել են՝ որպես կեղծ մարգարե[267]։ Մուհամմադի մասին մեկ այլ հունական աղբյուր է 9-րդ դարի գրող Թեոփանես Խոսովանահայրն: Ամենահին սիրիական աղբյուրը 7-րդ դարի գրող Ջոն Բար Փենկայենն է[268]։
Ըստ Հուսեյն Նասրի՝ ամենավաղ եվրոպական գրականությունը Մուհամմադին համարում էր չսիրված: Եվրոպայում միջին դարերի մի քանի կրթվածներ, հիմնականում լատինական գիտնականներ, հնարավորություն են ունեցել առնչվել Մուհամմադի մասին բավականին լայնածավալ կենսագրական նյութերի հետ։ Նրանք թարգմանել են Մուհամմադի կենսագրությունը՝ քրիստոնեական տեսանկյունից մոտենալով դրան։ Ըստ այդ Մուհամմադը դիտարկվում է որպես մի մարդ, ով գայթակղել է սարակինոսներին կրոնական քողի ներքո[16]։ Ժամանակակից հայտնի եվրոպական գրականությունը Մուհամմադին պատկերում էր այնպես, թե նրան երկրպագում էին մուսուլմանները, և նա նման էր կուռքի կամ հեթանոս աստծո[16]։
Ավելի ուշ Մուհամմադը ներկայացվում էր որպես աղանդավոր: Բրունետտո Լատինիի 13-րդ դարի Li Livres dou Trésor-ում նա ներկայացվում է որպես նախկին վարդապետ[16]։ Դանթեի 1300 թվականին գրված «Աստվածային կատակերգության» մեջ, Մուհամմադը և նրա փեսան` Ալին, շարունակ տանջանքների մեջ էին գտնվում դևերի կողմից[16]։
Եվրոպական գնահատանք
Բարեփոխումից հետո Մուհամմադը նկարագրվում էր նույն ձև[16][269]։ Գվիլիելմոս Պոստելլոս առաջիններից էր, ով Մուհամմադին ներկայացրեց դրական ձևով, և պնդեց, որ Մուհամմադը պետք է ընդունվի քրիստոնյաների կողմից` որպես հարգարժան վարդապետ[16][270]: Գոթֆրիդ Լայբնից բարձր է գնահատել Մուհամնադին, քանի որ «նա չէր շեղվում բնական կրոնից»[16]։ Անրի դը Բոուալվիլիներն իր 1730 թվականին հրատարակված «Մուհամմադի կյանքը» ստեղծագործությունում նրան ներկայացնում է՝ որպես շնորհալի քաղաքական առաջնորդ և արդար օրենսդիր[16]։ Նա նրան ներկայացնում է որպես աստվածայնորեն ոգեշնչված սուրհանդակ, որի միջոցով Աստված խառնաշփոթ ստեղծեց արևելյան քրիստոնյաների շրջանում, ազատեց Արևելքը հռոմեացիների և պարսիկների գերիշխանությունից, և Հնդկաստանից մինչև Իսպանիա տարածեց Աստծո միասնականության մասին[271]։ Վոլտերը խառը կարծիքներ է ունեցել Մուհամմադի մասին: Նրա ստեղծագործության մեջ Մուհամմադը մոլեռանդության խարհրդանշանն էր, և 1748 թվականին հրատարակված էսսեյում, նա նրան նկարագրեց՝ իբրև վեհ ու անկեղծ, բայց իր պատմական ուսումնասիրության մեջ, նա Մուհամմադին ներկայացնում է որպես օրենսդիր և նվաճող, և նրան անվանում է «էնտուզիաստ»[271]։ Ժան-Ժակ Ռուսոն իր Սոցիալական պայմանագրում (1762 թվական), Մուհամմադին անվանել է խաբեբա և ինքնակոչ՝ ներկայացնելով նրան՝ որպես իմաստուն օրենսդիր, ով իմաստուն կերպով միացրեց կրոնական և քաղաքական ուժերը[271]։ Էմանուել Պաստորետը 1787 թվականից հրատարակեց իր Զրադաշտը, Կոնֆուցիոսը և Մուհամմադը, որտեղ նա ներկայացնում էր այս երեք մեծ մարդկանց կյանքը[271]։ Նապոլեոն Բոնապարտը հիանում էր Մուհամմադով և իսլամով[272], և նրան ներկայացնում էր որպես օրենք ստեղծող և մեծ մարդ[273][274]։ Թոմաս Քարլայլը իր գրքում Մուհամմադին ներկայացնում է՝ որպես «մեծ լուռ հոգի, մեկը նրանցից, ով անկեղծ լինելուց բացի այլ բան չէր կարող լինել»[275]։
Յան Ալմոնդն ասում է, որ գերմանացի ռոմանտիկ գրողներն ընդհանուր առմամբ դրական կարծիքներ են ունեցել Մուհամմադի մասին․ «Գյոթեի «արտասովոր» բանաստեղծ-մարգարե, Հերդերի ազգանպաստ շինարար, Շլեգելի հիացմունքը իսլամի նկատմամբ՝ որպես էսթետիկ արտադրանքի, նախանձելիորեն իսկական, աչքի ընկնող ձևով ամբողջական, այնպիսի կենտրոնական դեր է խաղացել Մուհամմադի մասին նրա տեսակետի ձևավորման մեջ՝ իբրև օրինակելի համաշխարհային նորարար, որ նա նույնիսկ նրան օգտագործել է իբրև չափանիշ դասականներին դատելու համար»[276]։ Այն բանից հետո, երբ Հայնրիխ Հայնեն ասել է, որ «Ես պետք է ընդունեմ, որ դու՝ Մեքքայի մեծ մարգարեդ, մեծ պոետ ես և քո Ղուրանը․․․ հեշտությամբ չի ջնջվի իմ հիշողության միջից», Ջոն Տոլեն ցույց է տվել, որ Եվրոպայում հրեաները Մուհամմադի և իսլամի մասին մի քիչ տարբերվող տեսակետ ունեն՝ ներկայացնելով իբրև կրոնաէթնիկական փոքրամասնություն, որը ենթարկվում է խտրականության։ Նրանք մասնավորապես գովաբանում էին ալ-Անդալուսը և ուստի «իսլամի մասին գրելը հրեաների մի տեսակ երևակայական աշխարհով տարվելու նման էր՝ հեռու հալածանքներից և 19-րդ դարի Եվրոպայի պոգրոմներից, որտեղ հրեաները կարող էին ներդաշնակորեն ապրել իրենց ոչ հրեա հարևանների հետ»[277]։
Ժամանակակից պատմաբաններ
Ժամանակակից գրողները, ինչպիսիք են Վիլյամ Մոնտգոմերի Վոթը և Ռիչարդ Բելը, խուսափում են այն մտքից, թե Մուհամմադը գիտակցաբար խաբել է իր հետևորդներին՝ պնդելով, որ նա «անկեղծ էր և բարեխղճորեն կատարում էր իր գործերը»[278]։ Մուհամմադը պատրաստակամություն էր հայտնում դիմանալ իր գործերի դժվարությանը[279]։ Վոթը, սակայն, ասում է, որ անկեղծությունն ուղղակիորեն չի նշանակում ճշմարտություն: Ժամանակակից տերմիններով ասած Մուհամմադը կարող էր շփոթել իր ենթագիտակցության աստվածային հայտնության հետ[280]։ Վոթը և Բերնարդ Լյուիսը պնդում են, որ եթե Մուհամմադին համարենք ինքնակոչ, ապա անհնար կլինի հասկանալ իսլամի զարգացումը[281][282]։ Ալֆորդ Թ. Ուելչը պնդում է, որ Մուհամմադը կարողացել է այդքան ազդեցիկ և հաջողակ լինել միայն իր կոչման նկատմամբ ունեցած հավատի և ինքնավստահության շնորհիվ[16]։
Այլ կրոններ
Բահայի հավատը Մուհամմադին կոչել է մարգարեների մարգարե կամ «Աստծո մարմնավորում»: Նա համարվում էր վերջին մարմնավորումը, կամ ադամական շրջանի վերջին կնիքը։ Սակայն համարում են, որ նրա ուսմունքը փոխարինվել է Բահաուլլահի՝ Բահայի հավատի հիմնադրի կողմից ստեղծված ուսմունքով[283][284]։
Քննադատություն
Մուհամմադի քննադատությունները սկսել են 7-րդ դարից, երբ ոչ մուսուլման հետևորդները Մուհամմադին պարսավում էին միաստվածություն քարոզելու համար, իսկ Արաբիայի հրեական ցեղերը՝ Աստվածաշնչյան կերպաները և տեքստերը օգտագորխելու համար[285], հրեական հավատի դեմ հանդես գալու համար[285], առանց որևէ հրաշք գործելու ինքն իրեն վերջին մարգարե» հայտարարելու համար․ այս իսկ պատճառով նրան նսեմացնող անուն են տվել ha-Meshuggah (եբրայերեն מְשֻׁגָּע, «Խելագար» կամ «Դիվահար»)[286][287][288]։ Միջնադարում տարբեր[289] [290][291][292]արևմտյան և բյուզանդական քրիստոնյա գործիչներ Մուհամմադին համարել են պղծիչ[289][291], ողորմելի մարդ[289][291], կեղծ մարգարե[289][290][291] և նույնիսկ հակաքրիստոնյա[289][289], քանի որ նա քրիստոնյաների աշխարհում համարվում էր հերետիկոս[293][289][290][291] կամ դևերի կողմից դիվահարված[293][291]։ Նրանցից ոմանք, ինչպիսին էր Թովմա Աքվինացին, քննադատում էր Մուհամմադի խոստումները հաջորդ կյանքում զգայական հաճույքների մասին[291]։
Իսլամի ժամանակակից կրոնական[294][295] և աշխարհիկ[296][297][298][298] քննադատությունը վերաբերում է[294][295][296][297][298][299] Մուհամմադի անկեղծությանը, թե ինքը մարգարե է, նրա բարոյականությանը, ստրկատիրությանը [300][301][302], թշնամիների նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքին, ամուսնություններին[303], ուսմունքի հարցերին և հոգեկան կարգավիճակին։ Մուհամմադը մեղադրվում է սադիզմի և անողոքության մեջ, ներառյալ Մադինայում բանու քուրայզա ցեղի վրա հարձաումը[304][305][306][307][308][309], մեղադրվում էր ստրուկների հետ սեռական հարաբերություններ ունենալու մեջ[303], և Այիշայի հետ ամուսնության համար, երբ նա դեռ վեց տարեկան էր[303], որն ըստ այլ գնահատումների տեղի էր ունեցել ինը տարեկան հասակում[310]։
Նշումներ
Ծանոթագրություններ
Աղբյուրներ
Գրականություն
[[Կատեգորիա:Իսլամ]][[Կատեգորիա:Իսլամի պատմություն]][[Կատեգորիա:Մուհամմադ մարգարե]][[Կատեգորիա:Իսլամի հոսքեր]][[Կատեգորիա:Սուննի իսլամ]][[Կատեգորիա:Շիա իսլամ]][[Կատեգորիա:7-րդ դարի արաբներ]][[Կատեգորիա:6-րդ դարի արաբներ]][[Կատեգորիա:632 մահեր]][[Կատեգորիա:Կրոնի հիմնադիրներ]]