Հարավային պայտաքիթ

Տարածված է Հյուսիսային Աֆրիկայում, Հարավային Եվրոպայում, Առաջավոր, Փոքր և Միջին Ասիայում, Իրանում։

Հայաստանում տեսակի արեալը սահմանափակվում է Սյունիքի և Վայոց ձորի մարզերով (Արենի, Չիվա, Ելփին, Զառիթափ, Մարտիրոս, Հերհեր, Խնձորեսկ գյուղերի և Կապանի շրջակայքեր)։

Արցախում այս կենդանիներին կարելի է հանդիպել Շուշիի քարանձավներում, Հադրութի շրջանի Խծաբերդ և Մոխրենիս գյուղերի տարածքի գրոտներում, Եղիշե Առաքյալի վանքում (Մարտակերտի շրջան)։

Բնակվում է քարանձավներում, ժայռերի խորշերում և ճեղքերում` երբեմն նաև ձմեռում է այդտեղ՝ սրականջ գիշերաչղջիկի, սովորական երկարաթև չղջիկի, մեծ պայտաքիթ չղջիկի հետ։ Վարում է մթնշաղագիշերային կենսակերպ։ Մեծաթիվ կուտակումներ չի առաջացնում։

Մարմինը միջին չափի է։ Մարմնի երկարությունը 40,8-51,5 մմ է, պոչինը՝ 19,8-26 մմ, պայտի լայնությունը՝ 4,4-7,1 մմ, նախաբազուկի երկարությունը՝ 47,3-54,9 մմ, իսկ քաշը՝ 10,73-14,92 գ։ Մարմնի մեջքային հատվածի գունավորումը կարող է տատանվել ծխագորշից մինչև մուգ սևին տվող կամ երբեմն շիկավուն երանգի, իսկ որովայնի հատվածը՝ բաց մոխրագույնից մինչև սպիտակավարդագույն։ Երիտասարդ առանձնյակների մոտ փորի վրա երբեմն նկատվում են բծեր։

Սնվում է մեծ ու փոքր միջատներով (թիթեռներ, բզեզներ, ճանճեր, մոծակներ, մլակներ և այլն)։

Հունիս-հուլիսին ծնվում է մեկ (հազվադեպ՝ երկու) ձագ, որը 3,5-4,5 շաբաթականում հասնում է սեռահասուն կենդանու չափերին։

Թվաքանակը սահմանափակող գործոններից են քարանձավներում պայթուցիկ նյութերի օգտագործումը և անկանոն պեղումները, մարդու այցելությունները քարանձավներ՝ բազմացման և ձմեռման շրջաններում։

Կարևոր նշանակություն ունի կենսացենոզների դինամիկ հավասարակշռության պահպանման գործում և որպես վնասատու միջատների դեմ պայքարի կենսաբանական միջոց^{[1][2][3][4][5][6][7]}։

Գրանցված էր նախկին ԽՍՀՄ-ի Կարմիր գրքում։ Սահմանափակ նեղ արեալով հազվադեպ և քիչ ուսումնասիրված տեսակ է, որն ընդգրկված է ԲՊՄՄ Կարմիր ցուցակում և գնահատվում է որպես խոցելի տեսակ։

Ակտիվությունը սկսվում է մինչև մութն ընկնելը և շարունակվում մինչև մայրամուտը։ Ի տարբերություն այլ պայտաքթայինների` ագրեսիվ չէ։ Հունիսի սկզբին էգը ծնում է մեկ ձագ, որը մշտապես մնում է մոր կրծքին կպած։ Ձմեռում են ամառային թաքստոցներում։

Թվաքանակը հանրապետությունում վերջին տարիներին զգալիորեն կրճատվել է։

Քարանձավների մի մասն ընդգրկվել է բնության հուշարձանների ցանկում։ 2008 թվականին հասարակական կազմակերպությունների միջոցներով Նորավանքի կիրճի «Մագելի» քարանձավը (Եղեգնաձորի շրջան) փակվել է այցելուների համար^[8]։