Համախմբման մոդել

Համախմբման մոդելը հիմնվում է մի շարք հասկացությունների վրա, որոնք կան բառապաշարների վերականգնման տեսության մեջ։ Բառապաշարը բառերի հավաքածու է մարդու մտքում^[3]։ Այն պարունակում է մարդու բառապաշարը և նման է մտավոր բառարանի։ Բառային մուտքը բառի վերաբերյալ ամբողջ տեղեկատվությունն է, իսկ բառային հիշողությունը` վերականգման աստիճանի համար տարրերը պահելու միջոց։ Բառային մատչելիությունը այն միջոցն է, որով անձը մտավոր բառապաշարով տեղեկատվություն է ստանում։ Բառի համախումբը բաղկացած է բոլոր բառաբանական տարրերից, որոնք ունեն հնչյունների սկզբնական հաջորդականություն^[4], և բառերի մի ամբողջություն է, որոնք ակտիվանում են բառի բնօրինակ հնչույթներով։

Համախմբման մոդելը հիմնված է այն գաղափարի վրա, որ ուղեղի լսողական կամ տեսողական մուտքը խթանում են նեյրոնները, այն պահից, երբ նրանք ուղեղ են մտնում, այլ ոչ թե բառը լսելու վերջում^[5]։ Այս փաստը ապացուցվեց 1980-ականներին «խոսքի ստվերում» փորձերի ժամանակ, երբ մասնակիցները լսում էին ձայնագրությունները և հանձնարարվում էր բարձրաձայն կրկնել իրենց լսածը հնարավորինս արագ։ Մարսլեն-Վիլսոնը պարզեց, որ առարկաները հաճախ սկսում են կրկնել մի բառ, նախքան այն կավարտվեր, ինչը ենթադրում էր, որ ունկնդիրների բառապաշարում այդ բառն ակտիվանում էր նախքան ամբողջությամբ բառը լսելը^[6]։ Նմանատիպ հայտնագործությունները Մարսլեն-Վիլսոնին ստիպեցին 1987 թվականին առաջարկել «համախմբային կաղապարը»^[7]։

Համախմբման մոդելը ունի երեք փուլ. Մուտք, ընտրություն և ինտեգրում^[8]։ Այս մոդելի ներքո լսողական բառապաշարների վերականգնումը սկսվում է առաջին մեկ կամ երկու խոսքի հատվածներից, կամ հնչյունները հասնում են լսողի ականջին, այդ ժամանակ մտավոր բառապաշարը ակտիվացնում է խոսքի այդ հատվածով սկսվող յուրաքանչյուր հնարավոր բառը^[9]։ Դա տեղի է ունենում «մուտքի փուլում», և բոլոր հնարավոր բառերը հայտնի են որպես համախումբ^[10]։ Բառերը, որոնք ակտիվանում են խոսքի ազդանշանի միջոցով, բայց նախատեսված չեն, հաճախ անվանվում են «մրցակիցներ»^[11]։ Թիրախային բառի նույնականացումը ավելի բարդ է ավելի շատ մրցակիցների հետ^[12]։ Երբ խոսքի ավելի շատ հատվածներ մտնում են ականջ և խթանում են ավելի շատ նեյրոններ, մրցակիցները, որոնք այլևս չեն համապատասխանում մուտքին, «դուրս են մղվում» կամ ակտիվացումը նվազում է^[9][13]։ Գործընթացները, որոնցով բառերը ակտիվանում են և մրցակիցները մերժվում են համախմբային մոդելում, հաճախ անվանում են «ակտիվացում և ընտրություն» կամ «ճանաչում և մրցակցություն»։ Այս գործընթացները շարունակվում են մինչև մի ակնթարթ, որը կոչվում է «Ճանաչման կետ», որի ընթացքում միայն մեկ բառ է մնում ակտիվացված, և բոլոր մրցակիցները դուրս են մղվում^[9]։ Ճանաչման կետի գործընթացը սկսվում է տրված բառի մեկնարկից հետո առաջին 200-250 միլիվայրկյանում^[14]։ Սա նաև հայտնի է որպես եզակիության կետ և այն կետն է, որտեղ տեղի է ունենում առավելագույն մշակումը^[10]։ Ավելին, բառի մշակման եղանակի մեջ տարբերություն կա մինչ ճանաչման կետին հասնելը և դրանից հետո։ Մինչ ճանաչման կետին հասնելու ընթացքը կարելի է համարել ներքևից վերև, երբ բառապաշար մուտք գործելու համար օգտագործվում են հնչույթներ։ Հետճանաչման կետի գործընթացը վերևից ներքև է, քանի որ ընտրված բառի վերաբերյալ տեղեկատվությունը ստուգվում է ներկայացված բառի հետ^[15]։ Ընտրության փուլը տեղի է ունենում, երբ հավաքածուից մնում է միայն մեկ բառ^[10]։ Վերջապես, ինտեգրման փուլում ակտիվացված բառերի իմաստային և շարահյուսական հատկությունները ներառված են բարձր մակարդակի արտասանական ներկայացման մեջ^[8]։

Օրինակ՝ «candle» (հայերենում՝մոմ) բառի լսողական ճանաչման ժամանակ տեղի են ունենում հետևյալ քայլերը։ Երբ լսողը լսում է պատկերի առաջին երկու հնչյունները /k/ և /æ/ (պատկերում, (1) և (2)), լսողի մոտ կակտիվացվի «candy» բառը, ինչպես նաև այնպիսի մրցակիցներ, ինչպիսիք են «candy», «can», "cattle" և այլ շատ ուրիշներ։ Երբ պատկերում ավելացվի / n / հնչյունը (պատկերում, (3)), «cattle» բառը դուրս կգա։ /d/ -ով, «candy»-ն կհեռացվեր; և այս գործընթացը կշարունակվի այնքան ժամանակ, մինչ ճանաչման կետը` «candle» վերջնական /l/-ին, հասնելը ((5) պատկերում)^[16]։ Ճանաչման կետը միշտ չէ, որ պետք է լինի բառի վերջին հնչյունը. «slander» բառի ճանաչման կետը, օրինակ, տեղի է ունենում /d/ - ում (քանի որ ոչ մի այլ անգլերեն բառ չի սկսում «sland»-ով)^[6], «spaghetti» -ի բոլոր մրցակիցները բացառվում են հենց /spag/-ում; Ջերոմ Փաքարդը ցույց է տվել, որ չինական huŏchē («գնացք») բառի ճանաչման կետը տեղի է ունենում huŏch-ից առաջ, և Պիենի Ցվիցերլուդի կողմից կատարված պատմական ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ հոլանդական kapitein (կապիտան) բառի ճանաչման կետը գտնվում է ձայնավորը նախքան եզրափակիչը /n/^[17]:

Սկզբնական ձևից ի վեր մոդելը ճշգրտվել է՝ հաշվի առնելով այն դերը, որը համատեքստում խաղում է ունկնդրին օգնելու համար բացառել մրցակիցներին^[9], ինչպես նաև այն փաստը, որ ակտիվացումը «հանդուրժող» է մանր ակուստիկ անհամապատասխանություններին, որոնք առաջանում են համահոդակապերի պատճառով (հատկություն որով լեզվական հնչյունները փոքր-ինչ փոխվում են դրանց նախորդող և հաջորդող հնչյունների կողմից)^[18]։

Համախմբման մոդելի օգտին շատ ապացույցներ գալիս են նախնական ուսումնասիրություններից, որոնցում թեման ներկայացվում է «առաջնային բառով», որին հաջորդում է «նպատակային բառ», իսկ թեմայի խնդիրն է պարզել, թե արդյոք նպատակային բառը իրական բառ է, թե ոչ; Գնահատման հարացույցի հիմքում ընկած տեսությունն այն է, որ եթե ինչ-որ բառ ակտիվանում է թեմայի մտավոր բառապաշարում, ուսումնասիրվողը կկարողանա ավելի արագ արձագանքել նպատակային բառին^[19]։ Եթե ուսումնասիրվողն ավելի արագ է արձագանքում,դա նշանակում է, որ նպատակային բառը «լիցքավորվում է» առաջնային բառով։ Մի քանի նախնական ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ երբ ներկայացվում է խթան, որը չի հասնում ճանաչման կետին, բոլոր նպատակային բառերը միացվում են, մինչդեռ եթե ներկայացվում է ճանաչման կետն անցած խթան, ապա ակտիվանում է միայն մեկ բառ։ Օրինակ, հոլանդերենի ուսումնասիրության ժամանակ Պիենի Ցվիցերլոդեն համեմատեց kapitein («հրամանատար, նավապետ») և kapitaal («կապիտալ» կամ «փող» բառերը); Ուսումնասիրության ընթացքում kapit-ը նախադրյալ է boot («նավակ», իմաստապես կապված է kapitein-ի հետ) և geld («փող», իմաստապես կապված է kapitaal-ի հետ), ենթադրելով, որ երկու բառաբանական գրառումներն էլ ակտիվացված են. Մինչդեռ, kapitein ամբողջական բառը միայն նախադրվում է միայն boot-ի հետ^[17]։ Բացի այդ, փորձերը ցույց տվեցին, որ առաջադրանքներում, երբ ուսումնասիրության մասնակիցները պետք է տարբերեին բառերն ու ոչ բառերը, արձագանքի ժամանակներն ավելի արագ էին ավելի երկար բառերի համար, որոնք ունեն բառի ավելի վաղ հնչյունական տարբերակման կետեր։ Օրինակ՝ Crocodile և Dial բառերը տարբերակելիս այս երկու բառերը տարբերելու ճանաչման կետը գալիս է /d/-ն Crocodile-ի համար, ինչը շատ ավելի վաղ է, քան /l/-ն Dial-ի^[20]։

Ավելի ուշ փորձերը կատարելագործեցին մոդելը։ Օրինակ՝ որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ «ստվեր գցողները» (սուբյեկտները, որոնք լսում են լսողական խթանները և դրանք հնարավորինս արագ կրկնում) չեն կարող ստվերել այնքան արագ, երբ բառերը խառնվում են, այնպես որ դրանք ոչինչ չեն նշանակում։ Այս արդյունքները ցույց տվեցին, որ նախադասության կառուցվածքը և խոսքի համատեքստը նույնպես նպաստում են ակտիվացման և ընտրության գործընթացին^[6]։

Երկլեզուների ուսումնասիրությունները պարզել են, որ բառերի ճանաչման վրա ազդում է երկու լեզուներում նմանատիպ բառերի քանակը^[21]։