Իսլամը Թուրքիայում

Սուլթանի անունից երկրի հոգևոր իշխանությունը ղեկավարում էր շեյխ-ուլ-իսլամը՝ կայսրության բարձրագույն մուսուլման հոգևորականը։ Բարձրագույն հոգևորականությունը՝ ուլեման, բաղկացած էր կադիներից՝ մուսուլմանական դատարանների դատավորներից, մուֆթիներից՝ իսլամական աստվածաբաններից և մուդերիսներից՝ մեդրեսեի ուսուցիչներից^[4]։ Հոգևորականության ազդեցությունը բացատրում է այն փաստը, որ մինչև 19-րդ դարը նրա ձեռքում գտնվող անօտարելի ունեցվածքը (վակուումային հողերը) կազմում էին Օսմանյան կայսրության բոլոր մշակվող հողերի գրեթե մեկ երրորդը^[5]։ Շեյխ-ուլ-իսլամը բացառիկ իրավունք ուներ մեկնաբանել կայսրության իշխանությունների որոշումը Ղուրանի և շարիաթի տեսանկյունից։ Նա հրատարակեց ֆաթվաներ՝ սուլթանի հրամանագրերը հաստատող փաստաթղթեր^[4]։

Իսլամը ոչ միանշանակ դեր է խաղացել Օսմանյան կայսրության զարգացման գործում։ Հաճախ կրոնական խավարամտությունից տառապող եվրոպացիները ապաստան էին գտնում Օսմանյան սուլթանի մոտ^[6]։ 15-րդ դարում միլետայի կրոնական համայնքները սկսեցին ղեկավարել հոգևոր և որոշ քաղաքացիական գործեր։ Այս համայնքների ղեկավարների միջոցով իշխանությունները հարկեր (ընկերներ) գանձեցին ոչ մուսուլմաններից (օզիմիներ)։ Հունա-ուղղափառ և հայ-գրիգորյան համայնքների պատրիարքները, ինչպես նաև հրեական համայնքի գլխավոր ռաբբին որպես միջնորդներ են դրվել սուլթանի և ոչ մուսուլման բնակչության միջև։ Սուլթանները ողորմություն էին տալիս համայնքների ղեկավարներին՝ որպես վճար իրենց հոտին հնազանդ պահելու համար^[4]։

Հարաբերությունների մեկ այլ ձև էր դևշիրմը՝ արյան հարկը, քրիստոնյա տղաների հարկադիր հավաքագրումը մուսուլմանական ընտանիքներում, որին հաջորդում էր ծառայությունը սուլթանի դատարանում, սովորաբար ենիչերիների կողմից։ Դևշիրմը գոյատևեց մինչև 18-րդ դարը։

19-րդ դարում կրոնը սկսեց արգելակել երկրի շարժումը։ Ձեռնարկվել է Թանզիմաթի բարեփոխում, որը հիմնված է Եվրոպական պետական և իրավական համակարգերի փոխառության վրա։ Բարեփոխման հիմքում ընկած էր Մաջալլան՝ հանաֆիական ուղղվածության իսլամական իրավունքի կոդավորումը^[6]։

Մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը տարբերվում էր ամբողջ երկրից. 1450-ական թվականներին մուսուլմանները կազմում էին բնակչության միայն 44 %-ը^[7]։ Սակայն 1478 թվականին քաղաքում ապրում էր մուսուլմանների 58,11 %-ը և ոչ մուսուլմանների 41,89 %-ը։ 1520-1530 թվականներին այս հարաբերակցությունը նույնն էր՝ մուսուլմաններ՝ 58,3 % և ոչ մուսուլմաններ՝ 41,7 %։ 17-րդ դարում ճանապարհորդները նշում էին մոտավորապես նույն հարաբերակցությունը^[4]։ Ոչ մուսուլմանների մուտքը սահմանափակվել է վարչական կամ ռազմական կարիերայով։ Այդ պատճառով Ստամբուլի մուսուլմանները չէին զբաղվում արհեստով և առևտրով։ Բացառություն էին կազմում Ոսկե եղջյուրի եվրոպական ափին գտնվող Ֆանար թաղամասի հարուստ հույները. նրանք հիմնականում զբաղեցնում էին դրագոմանների (թարգմանիչների) պաշտոնները^[4]։ Չնայած սահմանափակումներին՝ օզինները զբաղվում էին գիտությամբ և ֆինանսներով։ 1839 թվականին «Կիչիկ Կայնարում» Ռուսաստանի և Օսմանյան կայսրությունների միջև ստորագրվեց համաձայնագիր ոչ մուսուլմաններին քաղաքական իրավունքներ տալու մասին^[8]։ 1856 թվականին Ղրիմի պատերազմի ավարտից հետո ընդունվեց «բարեփոխման հրամանագիր», որը ոչ մուսուլմանների կրոնական իրավունքները հավասարեցրեց մուսուլմանների իրավունքներին։ Չեղյալ են հայտարարվել մի շարք հարկեր և օրենքներ, որոնք սահմանափակում են ոչ մուսուլմանների իրավունքները։ Օսմանյան-թյուրքական պետության 1860 թվականի Սահմանադրության համաձայն՝ ոչ մուսուլմանները իրավունք ստացան մասնակցել պետության կառավարմանը^[9]։

Օսմանյան կայսրությունում գործում էր հայրենատիրական սուլթանությունը, որը հենվում էր սուլթանի անձնական գվարդիայի (ենիչերիներ) և աշխարհիկ բյուրոկրատիայի (կապիկլու) վրա, որոնք «սուլթանի ստրուկներ» էին և հավաքագրվում էին կախված մարդկանցից։ Մուսթաֆա Քեմալը «մոդեռնիստական էլիտայի» ներկայացուցիչն էր, որի իդեալները որոշվել էին 19-րդ դարում՝ աշխարհիկություն, թյուրքիզմ, հանրապետականություն և եվրոպականացում։ Ղուրանը թարգմանվել է թուրքերեն^[10]։

Չնայած այն հանգամանքին, որ լաիցիզմը (աշխարհիկ սկզբունքը) ազդել է կառավարման և կրթության ոլորտի վրա, Աթաթուրքի օրոք իսլամը միշտ մնացել է քաղաքացիների անձնական կյանքի կարևոր մասը։ Այս սկզբունքը հանդիպեց ամենամեծ դիմադրությանը։ Բազմիցս ապստամբության փորձեր են ձեռնարկվել։ 1980-ական թվականներին Թուրգութ Օզալի հայտնվելը քաղաքական ասպարեզում նշանավորվեց թուրք-իսլամական սինթեզի վարդապետությամբ։ Նրա կարծիքով՝ իսլամը պետք էր դաշնակից դարձնել ազատականացման և արդիականացման համար^[10]։

• Սուլթանության վերացում (1922 թվականի նոյեմբերի 1)։
• Խալիֆայության վերացում (1924 թվականի մարտի 3)։
• Կանանց հավասար իրավունքներ տալը տղամարդկանց հետ (1926-1934 թվականներ)։
• Գլխարկների և հագուստի բարեփոխում (1925 թվականի նոյեմբերի 25) - ֆես և միջնադարյան այլ գլխարկներ կրելու արգելք։
• Քաղաքացիական օրենսգրքի ներդրում (1925 թվականի մարտ) - շարիաթի դատարանների վերացում և աշխարհիկ դատական գործընթացների ներդրում, քրեական օրենսգրքի հաստատում (մշակված իտալերենի հիման վրա)։
• Կրոնական վանքերի և շքանշանների գործունեության արգելք (1925 թվականի նոյեմբերի 30) - թեքկեի (դերվիշի վանքեր) և թյուրբեի (դամբարաններ) փակումը^[10][11]։
• Ազգանունների մասին օրենք (1934 թվականի հունիսի 21) - անուններից բացի ազգանունների ներմուծում, ինչպես նաև վերնագրերի և կոչումների վերացում. փաշա, բեյ, էֆենդի, աղա։

Թուրք սուննիների շրջանում գործում են մոտ քսան տարբեր սուֆիական տարիկատներ (եղբայրություններ)։ 1925 թվականից կառավարության որոշմամբ Թուրքիայի տարածքում արգելվել է սուֆիական բոլոր թարիկատների գործունեությունը։

Ժամանակակից Թուրքիայում հիմնական տարիկատներն են՝ Նակշբանդիականություն, Կադիրիան, Մևլևին և Թիջանիան։

• Նակշբանդիականություն - ի սկզբանե հիմնադրվել է Բուխարայում, այս տարիկատը տարածված է հիմնականում քրդերի և մասամբ երկրի հարավ-արևելյան շրջանների թուրքերի շրջանում։ 1925 թվականին ղեկավարությունը ապստամբություն բարձրացրեց Թուրքիայի իշխանությունների դեմ։ 1954 թվականին Մարդինում ձերբակալվեցին այդ թարիքաթի 20 առաջնորդներ։
• Թարիքաթ Մեվլևին, կամ ինչպես նրան անվանում են նաև պտտվող դերվիշների շքանշան, հիմնադրվել է մեծ բանաստեղծ Ջալալադին Ռումի կողմից։ Մևլևիի տարբերակիչ առանձնահատկությունը ծիսական պարերի պրակտիկան է՝ Աստծո հետ միասնության հասնելու համար։ 1925 թվականից թարիքաթ Մևլևիի կենտրոնը Քոնյա քաղաքից տեղափոխվել է Հալեպ (Սիրիա)։
• Կադիրիա - ունի յոթ տեղական ճյուղ։ Տարածված է հիմնականում արաբ, քուրդ և մասամբ թուրք բնակչության շրջանում։
• Տիջանիա - տարածված է արաբների և թուրքերի շրջանում։

«Սոցիալական կառուցվածքը և կրոնը Թուրքիայում» (2008-2011) թեմայով հետազոտության համաձայն՝ հավատացյալների թվին են դասվում կանանց 67 %-ը, ինչը 10 %-ով ավելի բարձր է, քան իրենց հավատացյալ տղամարդկանց։ Կրոնականությունը ավելի տարածված է գյուղական բնակավայրերում (71 %), քան քաղաքներում։ Եկամտի և կրոնականության մակարդակների միջև կա հակադարձ համամասնական հարաբերություն։ Իրենց հավատացյալների շարքին դասող ամենամեծ խմբի եկամուտը կազմում է 450-ից մինչև 1000 թուրքական լիրա^[12]։ 2012 թվականի վերջին դատավարություն սկսվեց աշխարհահռչակ դաշնակահար Ֆազիլ Սայայի դեմ՝ իսլամի նկատմամբ ատելություն հրահրելու և իսլամական արժեքները վիրավորելու մեղադրանքով^[13]։

2012 թվականի գարնանը Թուրքիայի խորհրդարանը հավանություն տվեց օրինագծին, որը նախատեսում է Ղուրանի, Մուհամմադ մարգարեի Սուննայի, ինչպես նաև արաբերենի դասավանդումը որպես տարրական և միջնակարգ դպրոցում ընտրովի առարկաներ։

Թուրքիան առաջին իսլամադավան երկիրն է, որը 1925 թվականին պաշտոնապես արգելել է կանանց հիջաբ կրել։ Հիջաբ կրելու արգելքը վերացնելու փորձեր կատարվել են մի քանի անգամ։ Առաջին անգամ 1984 թվականին «իսլամի հետ հաշտեցման» քաղաքականության շրջանակներում, որը վարում էր Թուրքիայի վարչապետ Թուրգութ Օզալը։ Այնուամենայնիվ, աշխարհիկ հասարակության ճնշման ներքո նա ստիպված եղավ վերսկսել արգելքը 1987 թվականին։ 2008 թվականին Թուրքիայի կառավարությունը՝ Ռեջեփ Էրդողանի գլխավորությամբ, կրկին փորձեց չեղարկել համալսարաններում հիջաբի արգելքը, սակայն Սահմանադրական դատարանն ուժի մեջ թողեց արգելքը։ 2010 թվականին արգելքը հանվեց^[14]։ 2013 թվականին վերացվել է պետական հաստատություններում գլխաշոր կրելու արգելքը։ Սակայն համազգեստը, որը չի ենթադրում հիջաբ կրել, ուժի մեջ է մնացել անվտանգության մարմինների, դատական հիմնարկների (դատավորներ, դատախազներ), ինչպես նաև ռազմական կառույցների աշխատակիցների համար^[15][16][17]։

2014 թվականի սեպտեմբերին Թուրքիայի փոխվարչապետ Բյուլենթ Արընչը հայտարարել էր պետական դպրոցների ավագ դասարաններում հիջաբ կրելու բազմամյա արգելքի վերացման մասին^[18]։

2015 թվականի մարտին Թուրքիայի բարձրագույն ռազմական դատարանը չեղյալ էր հայտարարել զինվորական զորանոցների և բանակային սոցիալական ենթակառուցվածքների տարածքում զինծառայողների հարազատների (ամուսինների, դուստրերի և մայրերի) կողմից գլխաշոր կրելու արգելքը^[19]։

Արմատականությունն ունի թյուրքական ազգայնականության, քրդական անջատողականության, պանիսլամիզմի տարրեր։ Նրա սոցիալական կազմը նույնպես շատ տարասեռ է^[20]։

Արմատականության պատճառները ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին գործոններն են։ Ներքին են ագրարային բնակչության գերակշռությունը, որոնք գործնականում չեն ենթարկվել արդիականացման և չեն ընդունում արևմտամետ կողմնորոշում․ մեծ թվով տնտեսապես ընկճված շրջանների առկայություն․ քրդական հարցը և այլ պատճառներ^[20]։

Կան մի քանի ծայրահեղական կազմակերպություններ, որոնք ձգտում են հաստատել Շարիաթական պետություն և խալիֆայություն, որը վերացվել է Քեմալ Աթաթուրքի կողմից^[20]։

Հայտնի է «Մեծ Արևելքի իսլամական նվաճողների ճակատի» գործունեության մասին, որը հիմնված է Նեջիփ Ֆազիլ Կիսակյուրեկի (1905-1983) և նրա աշակերտ Սալիհ Իզզեթ Էրդիշեմի (ծնվել է 1950 թվականին, հայտնի է որպես Սալիհ Միրզաբեյօղլու)։ Ճակատը դեմ է Իրանի հետ համագործակցությանը, կողմ է շիաների, ալևիների ոչնչացմանը և հրեական և քրիստոնեական «ներկայության» հեռացմանը քաղաքականությունից^[20]։

Թուրքիայում գործում էին արտասահմանյան ծայրահեղական շարժումներ («Երուսաղեմի մարտիկներ», «Հիզբ-ութ Թահրիր» և «Իսլամական շարժման կազմակերպություն»)։ 2000 թվականին նրանց ղեկավարները գերեվարվեցին իշխանությունների կողմից և դատապարտվեցին^[20]։