Էնդոմետրիոզ

Ցավն ու անպտղությունը առավել տարածված ախտանշաններն են, չնայած կանանց 20-25%-ի մոտ հիվանդությունն ունենում է անախտանիշ ընթացք^[5]։

Էնդոմետրիոզի հիմնական ախտանիշներից է կոնքի շրջանի կրկնվող ցավը։ Ցավը կարող է լինել տարբեր ուժգնության՝ թեթև ցավերից ընդհուպ մինչև շատ ծանր սպազմատիկ կամ ծակող բնույթի ցավեր, որոնք սկսվում են կոնքի երկու կողմերից, մեջքի ստորին հատվածից, ուղիղ աղիքի շրջանից և, երբեմն, ոտքերով տարածվում ներքև։ Ցավի ուժգնությունը թույլ է կորելացվում հիվանդության ծանրության աստիճանի կամ մակարդակի (1 -ից մինչև 4) հետ, ընդ որում որոշ կանանց մոտ ցավը կարող է լինել շատ թույլ կամ ընդհանրապես բացակայել այն դեպքում, երբ նրանց մոտ առկա են էնդոմետրիոզի ընդարձակ տեղամասեր և սպիական փոփոխություններ։ Սրա հետ մեկտեղ կարող են նշվել ուժգին ցավեր այն կանանց մոտ, ովքեր ունեն էնդոմետրիոզի մի քանի փոքր տեղամասեր^[11]։ Համեմատաբար ուժգին ցավեր կարող են դիտվել դաշտանի ընթացքում։ Ցավը կարող է սկսվել դաշտանի սկզբից մոտ մեկ շաբաթ առաջ, դաշտանի ընթացքում և հնարավոր է դաշտանի ավարտից մեկ շաբաթ անց։ Չի բացառվում նաև ցավերի մշտական առկայությունը հիվանդների մոտ։ Ցավը կարող է լինել տկարեցնող և ի վերջո հանգեցնել հուզական լարվածության առաջացման^[12]։ Ցավային ախտանիշները, կապված էնդոմետրիոզի հետ, կարող են ներառել՝

• դիսմենորեա (dysmenorrhea)` ցավոտ, մինչև իսկ անաշխատունակության հանգեցնող սպազմատիկ բնույթի ցավեր դաշտանի ժամանակ; ցավը հարաճում է ժամանակի ընթացքում և կարող է ուղեկցվել գոտկային շրջանի ցավերով
• կոնքի քրոնիկ ցավ (chronic pelvic pain)` տիպիկ դեպքերում ուղեկցվում է մեջքի կամ որովայնի ցավերով
• դիսպարեունիա (dyspareunia)` ցավոտ սեռական ակտ
• դիզուրիա (dysuria) ` անմիզապահություն, հաճախակի միզարձակում, երբեմն ցավոտություն միզարձակման ընթացքում^[13]
• միտելշմերզ (mittelschmerz)` ձվազատման հետ կապված ցավեր<sup>[14]</sup>
• մարմնի շարժումների հետ առաջացող ցավեր (bodily movement pain)` ի հայտ է գալիս մարզվելու, կանգնելու և քայլելու ժամանակ^[13]

Հիվանդությամբ առավել խորը ախտահարվածների մոտ, ի տարբերություն մակերեսային ախտահարումով կանանց, դիտվում են կրակող բնույթի ցավեր և ներքին օրգանների ոչ լիարժեքության զգացում^[15]։ Հայտնաբերված չէ կապ օրգանիզմում գործընթացի տեղակայման և ցավի տեղակայման ու ինտենսիվության հետ^[15]։

Առկա են ցավի մի քանի պատճառներ։ Էնդոմետրիոզի օջախները արձագանքում են հորմոնալ խթանմանը և կարող են արյունահոսել դաշտանի ընթացքում։ Արյունը սահմանափակ ձևով կուտակված է մնում այնքան ժամանակ մինչև իմունային, արյունատար և լիմֆատիկ համակարգերի կողմից ներծծումը։ Առաջացող այտուցը կարող է բերել ցիտոկինների ակտիվացման, որոնք էլ դառնում են ցավի ուժգնացման պատճառ։ Ցավի այլ աղբյուր կարող է լինել օրգանների միջև կպումների առաջացումը։ Ձվարանները, արգանդը, արգանդափողերը, որովայնամիզը և միզապարկը կարող են միմյանց հետ սերտաճել։ Նման պարագայում ցավը կլինի մշտական, այլ ոչ միայն դաշտանի ընթացքում^[16]։

Էնդոմետրիոզի ախտածագման մեջ նյարդային վերջավորությունների ընդգրկման դեպքում ձևավորվում է ուղղակի կապ ախտահարման դաշտերի և կենտրոնական նյարդային համակարգի միջև, ինչն էլ որոշում է ցավի զգացողության անհատական տարբերությունները, և, երբեմն, որոշ կանանց մոտ ցավը դառնում է բուն հիվանդությունից անկախ^[11]։ Նյարդաթելերի և անոթների ընդգրկումը պրոցեսում պայմանավորվում է գործընթացով, որը հայտնի է որպես նեյրոանգիոգենեզ^[17]։

Անպտղությամբ տառապողների 1/3-ն ունի էնդոմետրիոզ^[5]։ Էնդոմետրիոզով հիվանդների 40%-ի մոտ հայտնաբերվում է անպտղություն^[5]։ Անպտղության առաջացման մեխանիզմը գլխավորապես կախված է հիվանդության փուլից՝ վաղ փուլերում վերջինս ունի երկրորդային բնույթ, ածանցվելով բորբոքային գործընթացից, իսկ ավելի ուշ փուլերում կոնքի խանգարված անատոմիան և կպումները խոչընդոտ են հանդիսանում բեղմնավորման համար^[18]։

Այլ ախտանշաններց կարող են լինել փորլուծություն և փորկապություն^[13], քրոնիկ հոգնածություն^[13], սրտխառնոց և փսխում, գլխացավեր, ջերմության բարձրացում ոչ մեծ թվերի վրա, ծանր ընթացող և/կամ անկանոն դաշտան, հիպոգլիկեմա^[19][20]։

Գոյություն ունեն կապեր էնդոմետրիոզի և քաղցկեղի որոշ տիպերի միջև, հատկապես ձվարանի քաղցկեղի մի քանի տիպերի^[21][22], ոչ-Հոջկինյան լիմֆոմայի և ուղեղի քաղցկեղի միջև^[23]։ Էնդոմետրիոզը հաստատված կապ չունի էնդոմետրիումի քաղցկեղի^[24]։

Էնդոմետրիոզը համարվում է ժառանգական հիվանդություն, որի զարգացման մեջ դեր ունեն և՛ գենետիկ գործոնները, և՛ արտաքին միջավայրի գործոնները^[25]։ Էնդոմետրիոզով տառապող կանանց քույրերը, դուստրերը գտնվում են հիվանդության զարգացման առումով բարձր ռիսկի խմբում։ Պրոգեստերոնի ցածր մակարդակը կարող է լինել գենետիկորեն պայմանավորված՝ նպաստելով հորմոնալ շեղումների առաջացմանը^[26]։ Այն կանանց մոտ, ովքեր ունեն առաջին աստիճանի հարազատ հաստատված էնդոմետրիոզով, հիվանդանալու ռիսկը աճում է վեց անգամով^[27]։

Կա տեսակետ այն մասին, որ թիրախային գեները, որոնք պայմանավորում են էնդոմետրիոզի զարգացումը ընդհանուր են քաղցկեղի պաթոգենեզում կարևորվող գեների հետ^[25]։ Այս պարագայում, սկզբնական մուտացիան կարող է լինել կամ սոմատիկ, կամ սեռական^[25]։

Գենոտիպավորման մեթոդով հայտնաբերված անհատական գենոմային փոփոխությունները, որոնք կապված են էնդոմետրիոզի հետ, ներկայացված են ստորև^[28][29][30]

Կան շատ տվյալներ փոփոխված գենային էքսպրեսիայի և էպիգենետիկայի վերաբերյալ, սակայն սրանք երկուսն էլ կարող են լինել նաև միջավայրային գործոնների կամ նյութափոխանակային խանգարումների երկրորդային հետևանք։ Փոփոխված գենային էքսպրեսիայի մեջ կարևորվում են միկրո-ՌՆԹ - ները^[25]։

Էդոմետրիոզի հետ կապված որոշ գործոններից են․

• չծննդաբերած կին^[31]
• էստրոգենների տևական ազդեցություն, օրինակ դաշտանադադարի վերջում^[32] կամ մենարխեի սկզբում^[33][34]
• օբստրուկցիա դաշտանային արյան ճանապարհին, օրինակ Մյուլլերյան անոմալիայի դեպքում^[32]

Որոշ հետազոտությունների արդյունքում բացահայտվել է դիօքսինների ներգործության և էնդոմետրիոզի առաջացման միջև հնարավոր կապ, բայց հստակ ապացույցներ չկան, իսկ առաջացման մեխանիզմները լիովին հասկանալի չեն^[35]։ 2004 թվականին անցկացված հետազոտությունը ցույց տվեց, որ առկա են հակասական տվյալներ դիօքսինի ներգործության և էնդոմետրիոզի միջև^[36], իսկ 2009 թվականի հետազոտության արդյունքում հաստատվեց, որ չկան բավարար ապացույցներ համարելու համար դիօքսինը որպես հիվանդության պատճառական գործոն^[37]։ 2008 թվականին որոշվեց, որ կա անհրաժեշտություն լրացուցիչ աշխատանքների միջոցով առավել խորությամբ պարզելու էնդոմետրիոզի պաթոգենեզում դիօքսինների ունեցած հստակ դերը՝ հստակեցնելու համար նախնական հետազոտությունների արդյունքները^[38]։

Թեև հստակ չեն էնդոմետրիոզի առաջացման պատճառները, այդուհանդերձ կան շատ տեսություններ, որոնք միտում ունեն բացահայտել հիվանդության զարգացման մեխանիզմները։ Առկա մոտեցումները չեն բացառում միմյանց։ Հիվանդության ախտածագումը բազմագործոնային է և ներառում է մի քանի գործոնների փոխադարձ ներգործություն^[25]։

Էկտոպիկ էնդոմետրիոզի ձևավորման հիմնական տեսություններից են ռետրոգրադ դաշտանի տեսությունը, մյուլլերիանոզը, ցելոմիկ մետապլազիայի և տրանսպլանտացիայի տեսությունը, որոնցից յուրաքանչյուրը մանրամասն ներկայացված է ստորև։

Ռետրոգրադ դաշտանի տեսությունը (կոչվում է նաև իմպլանտացիայի կամ տրանսպլանտացիայի տեսություն)^[39] առկա տեսություններից հնագույնն է^[25]։ Ենթադրվում է, որ դաշտանային ցիկլի ընթացքում, շերտազատված էնդոմետրիալ հեղուկի մի մասը հետ է գնում դեպի ֆալոպյան փողեր և որովայնամզի խոռոչ՝ ամրանալով որովայնամզի մակերեսին և սկիզբ տալով էկտոպիկ էնդոմետրիոզի զարգացմանը^[25]։

Միայն այս տեսությամբ հնարավոր չէ բացատրել էնդոմետրիոզի բոլոր դեպքերը, հետևաբար պետք է հաշվի առնել այլ գործոնների դերը նույնպես, ինչպես օրինակ գենետիկ և իմուն տարբերությունները, որոնք հատկապես կարևորվում են այն կանանց մոտ, ովքեր ունեն ռետրոգրադ դաշտան, բայց չեն տառապում էնդոմետրիոզով։ Բացի դրանից, էնդոմետրիոզ հայտնաբերվել է մարդկանց մոտ, ովքեր երբևէ չեն ունեցել դաշտան, օրինակ տղամարդկանց^[40], պտուղների^[41] և ոչ սեռահասուն աղջիկների մոտ^[42][43]։ Այս տեսությունից էլ ավելի են շեղում դեպքերը, երբ էնդոմետրիոզը դրսևորվել է ուղեղում^[44] և թոքերում^[45]։ Այս տեսությունն ունի մի շարք այլ թերի կողմեր^[46]։

Հետազոտությունները խոսում են այս պրոցեսում իմուն համակարգի թերացման հնարավոր դերի մասին։ Այս կոնտեքստում կա հետաքրքրություն բացահայտելու կապեր էնդոմետրիոզի և աուտոիմուն հիվանդությունների, ալերգիկ ռեակցիաների և տոքսիկ նյութերի ունեցած դերի միջև^[47][48]։ Մինչև հիմա հստակ պարզ չէ տոքսիկ նյութերի ներգործության, աուտոիմուն հիվանդությունների և էնդոմետրիոզի զարգացման միջև եղած պատճառային կապը։ Էնդոմետրիոզով հիվանդ կանանց մոտ դիտվում են փոփոխություններ իմուն համակարգում՝ մասնավորապես մակրոֆագերի կողմից ձեռբազատվող նյութերի կազմում, բայց հայտնի չէ, թե դրանք նպաստում են այս պրոցեսի զարգացմանը, թե պարզապես հիվանդության դրսևորում են^[49]։

Ի լրումն նշվածի, առկա է հետազոտություն, որը հաստատում է, որ էնդոմետրիոզային ախտահարումները իրենց կենսաքիմիական հատկություններով տարբերվում են արհեստականորեն տրանսպլանտացված էկտոպիկ հյուսվածքից^[50]։ Դա հավանական է, քանի որ էնդոմետրիոզի հիմք հանդիսացող բջիջները տարբերվում են իրենց յուրահատկությամբ^[25]։ Համանման ձևով էնդոմետրիոզով տառապող կանանց մոտ դիտվում են փոփոխություններ որովայնամզի մեզոթելիալ շերտում, ինչպես օրինակ միջբջջային միացումների կորուստ, բայց հայտնի չէ արդյոք դրանք են բերում հիվանդության զարգացման, տե պարզապես հանդիսանում են հետևանք^[49]։

Հազվադեպ դեպքերում, երբ կուսաթաղանթը ինքնուրույն չի տարրալուծվում մինչև առաջին դաշտանային ցիլի սկսվելը, հնարավոր է արյան և էնդոմետրիալ մնացորդների կուտակում արգանդում այնքան ժամանակ, քանի դեռ խնդիրը չի լուծվել վիրահատական միջամտությամբ։ Շատ բժիշկներ չեն ախտորոշում հենց այս վիճակը և հիմնվելով միայն գրիպի նմանվող կլինիկական դրսևորումների վրա սխալ ախտորոշում են դնում կամ ուշադրություն չեն դարձնում այնքան ժամանակ, մինչև անցնում են մի քանի դաշտանային ցիկլեր։ Ժամանակի ընթացքում չախտորոշված հիվանդների մոտ էնդոմետրիալ պարունակությունը շարունակաբար կուտակվում է՝ դառնալով էնդոմետրիոզի պատճառ։ Էնդոմետրիոզի սկիզբը կարող է տատանվել կախված վիրահատական միջամտության կատարման ժամանակից։

Որպես էնդոմետրիոզի պատճառ առաջին անգամ այս տեսությունը առաջարկվել է Ջոն Ա․ Սեմպսոնի կողմից։

• Ցողունային բջիջներ։ Էնդոմետրիոզը կարող է առաջանալ ոսկրածուծի ցողունային բջիջներից կամ այլ աղբյուրներից։ Այս տեսությունը մասնավորապես բացատրում է այն դեպքերը, երբ էնդոմետրիոզը հանդիպում է ուղեղում և թոքերում^[51]։
• Արտաքին միջավայր։ Արտաքին միջավայրի տոքսինները ( դիօքսին, նիկել ) կարող են հարուցել էնդոմետրիոզ^[52][53]
• Մյուլլերիանոզ։ Պտղի դիահերձման արդյունքների վրա հիմնված այս տեսությունը պնդում է, որ ներարգանդային զարգացման ընթացքում բջիջները, որոնք տեղայնացված են մյուլլերյան տրակտում և պետք է տարբերակվեին էնդոմետրիալ բջիջների 8-10 շաբաթների ընթացքում, կարող են ապատեղայնացվել և պատճառ դառնալ էնդոմետրիոզի զարգացման՝ հանդիսանալով ցողունային բջիջներ^[41]։
• Ցելոմիկ մետապլազիա։ Ցելոմիկ բջիջները, որոնք հանդիսանում են էնդոմետրիալ և որովայնամզային բջիջների նախորդ կարող են ենթարկվել մետապլազիայի և ձևափոխվելով մի տիպից վերածվել մեկ այլ տիպի, հավանաբար պայմանավորված բորբոքմամբ^[54]։
• Անոթագոյացում։ Էկտոպիկ էնդոմետրիալ հյուսվածքի միկրոանոթների էնդոթելի մինչև 37% -ի գոյացումը կատարվում է էնդոթելիալ նախորդող բջիջներից, որը բերում է էնդոմետրիալ հյուվածքում անոթագոյացման պտղի մոտ^{[55][պարզաբանել]}։
• Նյարդային աճ։ Էնդոմետրիոզի ժամանակ հայտնաբերվում է նոր նյարդային խրձերի բարձրացած էքսպրեսիա, բայց սա չի բացատրում էկտոպիկ էնդոմետրիալ հյուսվածքի աճը և չի կորելացվում ցավային զգացողության ինտենսիվության հետ^{[56][պարզաբանել]}։
• Աուտոիմուն։ Գրեյվսի հիվանդությունը աուտոիմուն հիվանդություն է, որին բնորոշ է հիպերթիրեոիդիզմը, խպիպը, աչքերի և մաշկի մի շարք ախտահարումներ։ Էնդոմետրիոզով հիվանդ կանայք ունեն Գրեյվսի հիվանդություն զարգացնելու բարձր տոկոսայնություն։ Նման կապը հիմնավորվում է աուտոիմուն մեխանիզմներով^[57][58]։
• Օքսիդատիվ սթրես։ Մեզոթելի տեղային վնասման հետևանքով, դիվում է եկաթի ներհոսք դեպի վնասման օջախ, ինչն էլ բերում է այդ տեղամասում էկտոպիկ բջիջների ամրացման^[59]։ Ենթադրվում է , որ որովայնամզի ծանրաբեռնումը երկաթով պայմանավորված է էրիթրոցիտների քայքայմամբ և երկաթ կապող հեմոգլոբինի անջատմամբ կամ երկաթի նյութափոխանակության խանգարմամբ^[59]։ Պարզ է դարձել, որ օքսիդատիվ սթրեսի ակտիվությունը և թթվածնի ակտիվ ձևերի (սուպերօքսիդ անիոն ռադիկալ և պերօքսիդ) մակարդակը բարձր են էնդոմետրիոզով տառապող կանանց մոտ, առողջների համեմատ^[59]։ Օքսիդատիվ սթրեսը և թթվածնի ակտիվ ձևերի բարձր քանակները կարող են վնասել հյուսվածքները և հարուցել բջիջների արագացված բաժանում^[59]։ Կան մի քանի ախտաբանական ուղիներ, որոնց միջոցով օքսիդատիվ սթրեսը հանգեցնում է էնդոմետրիալ վնասման, ներառյալ միտոգեն ատիվացված սպիտակուց-կինազայի ուղին և արտաբջջային ազդանշան-կապված կինազայի ուղին^[59]։ Այս երկու ուղիների ակտիվացումը հանգեցնում է c-Fos և c-Jun նախաքաղցկեղային գործոնների ակտիվացման, որոնք ասոցացվում են բարձր աստիճանի վնասման հետ^[59]։

Առավել հաճախ էնդոմետրիոզը հայտնաբերվում է

• ձվարաններ
• ֆալոպյան փողեր
• արգանդն իր տեղում պահող հյուսվածքներ (կապաններ)
• արգանդի այլ մակերեսներ^[4]

Առավել հազվադեպ հանդիպող տեղակայումներ

• հեշտոց
• արգանդի վզիկ
• հեշտոցամուտք
• ստամոքս-աղիքային տրակտ
• միզապարկ
• ուղիղ աղիք^[4]

Շատ հազվադեպ էնդոմետրիոզ կարող է հայտնաբերվել մարմնի այլ մասերում, ինչպես օրինակ թոքերում, ուղեղում և մաշկում^[4]։

Հետհեշտոցային կամ աղիքային էնդոմետրիոզ հայտնաբերվում է էնդոմետրիոզով հիվանդ կանանց մոտավորապես 5-12% - ի մոտ, և կարող է պատճառ լինել ուժգին ցավերի աղիների կծկման ժամանակ^[60]։

Էնդոմետրիոզը կարող է տարածվել դեպի արգանդի վզիկ և հեշտոց կամ վիրաբուժական վնասման տեղամասեր, վերջինս հայտնի է որպես «սպիի էնդոմետրիոզ»^[61]։ Սպիի տեղամասում էնդոմետրիոզի առաջացման ռիսկի գործոններից են նախկինում տարած վիրահատությունները, օրինակ կեսարյան հատումը, արգանդի հեռացումը կամ էկտոպիկ հղիությունը, արգանդափողերի հետծննդաբերական ստերիլիզացիան, լապարասկոպիան, ամնիոցենտեզը, որդանման ելունի հեռացումը, էպիզիոտոմիան, հեշտոցային մուտքով արգանդի հեռացումը կամ ճողվածքի վերականգնողական վիրահատությունը^[62][63][64]։

Էնդոմետրիոզը կարող է նաև ներկայանալ մաշկային վնասումների ձևով՝ մաշկային էնդոմետրիոզ։

Հազվադեպ վնասումներ կարող են հայտնաբերվել ստոծանու վրա։ Ստոծանիական էնդոմետրիոզը հաճախ տեղակայվում է ստոծանու աջ կեսում և կարող է աջ ուսի շրջանում ցիկլիկ ցավերի պատճառ դառնալ դաշտանից առաջ կամ վերջինիս ընթացքում։ էլ ավելի հազվադեպ էնդոմետրոզը կարող է ունենալ արտաորովայնամզային տեղակայում և հայտնաբերվել թոքերում և ԿՆՀ-ում^[65]։

Հիվանդության պատմության և ֆիզիկալ զննման տվյալների հիման վրա կարելի է կասկածել էնդոմետրիոզի առկայության մասին։ Անկախ զննման ժամանակ հիվանդության տիպիկ ախտանիշների հայտնաբերումից, չի կարելի համարել ախտորոշումը վերջնական՝ հիմնվելով միայն օբյեկտիվ զննման տվյալների վրա։

Մեծ Բրիտանիայում միջին տարիքը հիվանդության առաջին դրսևորումների կապակցությամբ բժշկի դիմելու և վերջնական ախտորոշման միջև կազմում է միջինում 7,5 տարի^[66]։

Լապարասկոպիան վիրահատական միջամտություն է, որի ժամանակ տեսախցիկի օգնությամբ արտապատկերվում է որովայնի խոռոչը, և սա միակ հուսալի ուղին է հստակ ախտորոշելու համար հիվանդության աստիճանը և ծանրությունը^[67]։ Լապարասկոպիան հնարավորության է տալիս արտապատկերել այն փոփոխությունները, որոնք հասանելի չեն այլ մեթոդներով հայտնաբերման համար, օրինակ էնդոմետրիոզային հանգույց հեշտոցում^[67]։ Եթե ախտաբանական աճը հստակ տեսանելի չէ, բիոպսիան կարող է օգնել ախտորոշման հստակեցման հարցում^[68]։ Վիրահատական մոտեցումը հանդեպ ախտորոշումը հնարավորություն է տալիս միևնույն ժամանակ կատարել վիրահատական միջամտություն անհրաժեշտության դեպքում։

Լապարասկոպիայի ընթացքում ախտահարված տեղամասերը կարող են երևալ մուգ կապույտ, հատիկավոր սև, կարմիր, սպիտակ, դեղին, շագանակագույն կամ առանց գունակավորման։ Ախտահարված տեղամասերի չափերը տատանվում են լայն սահմաններում^[69]։ Կոնքի պատին տեղակայված որոշ ախտահարումներ կարող են չերևալ, բայց բիոպսիայի արդյունքներով հաստատվում է էնդոմետրիոզ ախտորոշումը չբեր կանանց 6–13%-ի մոտ^[70]։ Զարգացման սկզբնական փուլերում էնդոմետրիոզը հանդիպում է կոնքի և ներորովայնային օրգանների մակերեսին^[69]։ Պրակտիկայում էնդոմետրիոզի օջախներին տրվում են տարբեր անուններ՝ օրինակ իմպլանտանտներ, վնասման օջախներ կամ հանգույցներ։ Վնասման մեծ օջախներ կարող են լինել ձվարանների վրա որպես սահմանափակ գերաճի տեղամասեր հայտնի որպես «շոկոլադե կիստաներ»՝ պայմանավորված վերջիններիս խիտ շագանակագույն պարունակությամբ, որը գերազանցապես հանդիսանում է հնացած արյուն^[69]։

Հաճախ ախտորոշիչ լապարասկոպիայի ընթացքում չեն հայտնաբերվում բնորոշ փոփոխություններ, իսկ կանանց մոտ կոնքի քրոնիկ ցավի պատճառ կարող են լինել մի շարք այլ խանգարումներ, ինչպես օրինակ ադենոմիոզը, կոնքի կպումները, կոնքի բորբոքային հիվանդությունը, վերարտադրողական համակարգի բնածին անոմալիաները կամ ձվարանային կամ արգանդափողային զանգվածները^[71]։

ՈւՁՀ-ի միջոցով կարելի է հայտնաբերել էնդոմետրիոզային մեծ կիստաներ, որոնք կոչվում են էնդոմետրիոմաներ։ Այդուհանդերձ, փոքր չափերի իմպլանտատները հնարավոր չէ հայտնաբերել այս տեխնիկայի կիրառմամբ։

Հեշտոցային ՈւՁՀ-ի կլինիկական նշանակությունը մեծ է հատկապես էնդոմետրիոմաների հայտնաբերման առումով և վիրահատական միջամտությունից առաջ օջախի տեղակայման մասին պատկերացում կազմելու առումով^[72]։ Այս մեթոդին դիմում են առկա կլինիկական դրսևորումներով կասկածելի դեպքերում^[72]։ Հեշտոցային ՈւՁՀ-ն հասանելի, էժան ախտորոշիչ մեթոդ է, որը չունի կողմնակի ազդեցություններ և չի պահանջում լրացուցիչ նախապատրաստում^[72]։ Բարձր է գնահատվում ՈւՁՀ իրականցնող բուժանձնակազմի պրոֆեսիոնալիզմը^[72]։ Գնահատելով ՈւՁՀ-ի արդյունքում ստացված տվյալները, համեմատելով առաջային և հետին պրոյեկցիայով գրանցված ցուցանիշները, կարելի է պատկերացում կազմել օջախի չափերի, տեղակայման և հնարավորության դեպքում անալ բացվածքից ունեցած հեռավորության մասին^[73]։ ՈւՁՀ-ի բարելավումը կօգնի կրճատել ախտորոշիչ նպատակով անցկացվող լապարասկոպիաները և էապես կբարձրացնի հիվանդների կյանքի որակը^[73]։

Ախտորոշման ոչ ինվազիվ հաջորդ մեթոդը մագնիսառեզոնանսային շերտագրությունն է^[67]։ ՄՌՇ-ն լայն կիրառում չունի, քանի որ բավականին թանկ հետազոտություն է և ունի սահմանափակ տարածում։ Այդուհաներձ, այն հնարավորություն է տալիս հայտնաբերել փոքր և խորը տեղակայված էնդոմետրիոզային վնասումները^[67]։

Վերարտադրողական բժշկության ամերիկյան կազմակերպությունը 1997 թվականին վիրաբուժական առումով առանձնացրել է հիվանդության I–IV աստիճաններ^[74]։ Աստիճանավորման հիմքում ընկած են ախտահարված օջախի չափերը, կպումների առկայությունը և տարածվածությունը, բայց կարևոր է նշել, որ աստիճանավորելիս հաշվի չեն առնում ցավի ինտենսիվությունը կամ չբերությունը։ I աստիճանի էնդոմետրիոզով կնոջ մոտ կարող են լինել ուժեղ ցավային դրևորումներ, մինչդեռ IV աստիճանի դեպքում կարող են ընդհանրապես բացակայել ցավային դրվագները, բայց չի բացառվոմ նաև հակառակը։ Հետազոտությունների արդյունքում տարբեր աստիճաններին բնորոշ հիմնական ցուցանիշներն են^[75]․

I աստիճան (նվազագույն արտահայտված)

Միայն մակերեսային սահմանափակված ախտահարումներ, հնարավոր են մի քանի կպումներ

II աստիճան (չափավոր արտահայտված)

Ի լրումն նախորդի, առկա են որոշ խորը ախտահարումներ ուղիղ աղիք-արգանդային փոսությունում

III աստիճան (միջին արտահայտության)

Ավելանում են էնդոմետրիոմաներ և հայտնաբերվում են ավելի շատ կպումներ

IV աստիճան (ուժեղ արտահայտված)

Առկա են մեծ էնդոմետրիոմաներ և ընդարձակ կպումներ

Հետազոտության ոլորտը էնդոմետրիոզի մարկերների որոնումն է^[76]։

2010 թվականին ներկայացված հիմնական բիոմարկերները մեծ մասամբ ունեին անհայտ բժշկական կիրառություն , թեև թվում էին խոստումնալից^[76]։ CA-125 բիոմարկերը վերջին 20 տարիների ընթացքում կիրառվող հիմնական բիոմարկերն է^[76]։ 2016 թվականի հետազոտության արդյունքում ընդունվեց մոտեցում առ այն, որ էնդոմետրիոզի հիմնական աշտանշանների առկայության և ձվարանի քաղցկեղի բացառման դեպքում, CA-125-ով կարելի է վերջնական հաստատել ախտորոշումը^[77]։ Էնդոմետրիոզը բացառելու հարցում CA-125-ի դերը չնչին է^[77]։ Վերջինիս մակարդակը բուժմանը զուգընթաց նվազում է, բայց հստակ կապ չկա CA-125-ի նվազման և բուժման հանդեպ ունեցած պատասխանի միջև^[76]։

2011 թվականին անցկացված հետազոտությունը, որը հիմնված էր բիոպտատում բիոմարկերների հայտնաբերման վրա, առանձնացրեց մի քանի ենթադրյալ բիոմարկերներ, այդ թվում մանր զգացող նյարդաթելեր և β3 արատավոր ինտեգրիններ^[78]։ Էնդոմետրիոզի ախտորոշման համար առաջարկվեց հիմք ընդունել հիվանդությանը յուրահատուկ մի շարք ախտանիշներ և զգայուն բիոմարկերներ՝ հաշվի առնելով նաև գենետիկական նախատրամադրվածությունը^[76]։

Էնդոմետրիոզային տիպիկ ախտահարումներն ունեն հյուսվածաախտաբանական յուրահատուկ նշաններ, համանման էնդոմետրիումին, մասնավորապես ստրոմային, էպիթելին և գեղձերին, որոնք արձագանքում են հորմոնալ խթանմանը։ Ախտահարման հնացած օջախներում կարող են չհայտնաբերվել գեղձեր, բայց կան հեմոսիդերինի մնացորդային կուտակումներ։

Ցույց է տրված, որ իմունոհիստոքիմիան ախտորոշման առումով առավել լայն հնարավորություններ ունի, քանի պարզապես պրեպարատի ներկումը հեմատոքսիլին-էոզինով։ Ստրոմալ բջիջների թաղանթին առկա է յուրահատուկ մակերեսային հակածին՝ CD10, որը ախտաբանին թույլ է տալիս միանգամից մոտենալ ախտահարված տեղամասին և հայտնաբերել ստրոմալ բջիջներ, գեղձեր, որոնք հնարավոր է բաց թողնվեին հասարակ ներկման արդյունքում^[79]։

Ցավի ուժգնության քանակական գնահատման առավել տարածված սանդղակը վիզուալ անալոգային սանդղակն է, վերջինս և թվային գնահատման սանդղակը ցավի ուժգնության գնահատման առումով ամենահարմարն են։ Կլինիկական պրակտիկայում էնդոմետրիոզի հետ կապված ցավի (դիսմենորեա, ցավոտ սեռական ակտ, քրոնիկ կոնքի ցավ՝ դաշտանից անկախ) ավելի մանրակրկիտ վերլուծման և հետազոտական նպատակներով, բացի հիմնական սանդղակների գնահատականից, հաշվի են առնում, հիվանդի կլինիկական ընդհանուր պատկերը և կյանքի որակը^[80]։

Առկա տվյալները փաստում են, որ կոմբինացված, ներքին ընդունման հակաբեղմնավորիչները նվազեցնում են էնդոմետրիոզի առաջացման ռիսկը^[7]։

Գոյություն չունի էնդոմետրիոզի էթիոլոգիկ հիմնավորված բուժում, ախտանշանային բուժումը ուղղված է ցավի վերացմանը և չբերության բուժմանը^[81]։ Շատ կանանց մոտ բնականորեն առաջացած կամ հետվիրահատական դաշտանադադարը, թուլացնում է հիվանդության առաջընթացը^[82]։ Վերարտադրողական տարիքի կանանց մոտ, բուժման նպատակներից են ցավի մեղմացումը, հիվանդության զարգացման սահմանափակումը, պտղաբերության պահպանումը և վերականգնումը, եթե կա վերջինիս անհրաժեշտությունը։ Երիտասարդ կանանց մոտ վիրահատական միջամտությունն ուղղված է փոփոխված էնդոմետրիալ հյուսվածքի հեռացմանը և ձվարանների հնարավորինս անվնաս պահպանմանը^[83]։

Ընդհանուր առմամբ, վիրահատության ժամանակ է վերջնական հաստատվում ախտորոշումը և որոշվում վիրահատության ծավալը։ Հետագա քայլերը որոշվում են անհատակսն մոտեցմամբ։ Չբերություն չունեցող կանայք կարող են բուժվել հորմոնալ միջոցներով, որոնք ընկճում են բնականոն դաշտանային ցիկը, և ցավազրկող միջոցներով։ Մինչդեռ չբերության տառապող կանայք վիրահատությունից հետո պետք է ստանան համապատասխան բուժում չբերության դեմ կամ պետք է դիմեն արտամարմնային բեղմնավորման։ Ինչ վերաբերվում է վիրահատական միջամտությանը, այն ընդգրկում է էնդոմետրիալ ախտահարված հյուսվածքի այրում և գոլորշացում էլեկտրական սարքի միջոցով, ինչից հետո դիտվում է կարճաժամկետ ռեցիդիվի բարձր հաճախականություն։ Լավագույն վիրահատական միջամտությունը ախտահարված հյուսվածքի ամբողջական հեռացումն է, այս դեպքում կրկնումների ռիսկը էապես նվազում է։

Կոնսերվատիվ բուժումն ընդգրկում է էնդոմետրիումի հեռացում, կպումների անջատում, էնդոմետրիոմաների մասնահատում և հնարավորության սահմաններում կոնքի նորմալ անատոմիական կառուցվածքի վերականգնում^[84]։ Ձվարանի նշանակալի չափեր ունեցող էնդոմետրիոման (մոտավորապես 2 սմ և ավելի), երբեմն սխալմամբ ախտորոշվում է որպես ձվարանի կիստա, այն պարտադիր պետք է հեռացնել, քանի որ միայն հորմոնալ բուժմամբ հնարավոր չէ հասնել կիստայի ներծծման, ընդհակառակը հնարավոր է կիստայի պատռում, որն էլ կարող է հանդիսանալ ցավերի սրացման և ներքին արյունահոսության պատճառ։ Լապարասկոպիան, բացի նրանից, որ օգտագործվում է ախտորոշիչ նպատակով, նաև կարող է օգտագործվել բուժական նպատակներով։ Վերջինս համարվում է նվազ ինվազիվ վիրահատություն, քանի որ դեպի կոնքի խոռոչ մուտքն ապահովվում է փոքր կտրվածքներով, որոնք արվում են պորտի և որովայնի ստորին հատվածի շրջանում։ Բարակ լապարասկոպը անցկացվում է բացվածքներից մեկի միջով և ապահովում ներքին օրգանների վիզուալիզացիան՝ լապարասկոպի ծայրին անցկացված տեսախցիկի միջոցով։ Մյուս բարակ գործիքներն անցկացվում են մյուս կտրվածքով և հեռացնում են վնասված հյուսվածքները և անջատում կպումները։ Եվ քանի որ կտրվածքները շատ փոքր են, մնում են փոքր հետվիրահատական սպիներ և միևնույն ժամանակը ամբողջությամբ հեռացվում է ախտահարված հյուսվածքը։ Կանայք արագ են վերականգնվում հետվիրահատական շրջանում, և այս դեպքում նվազագույնի է հասնում հետվիրահատական կպումների ռիսկը^[85]։

Կոնքի օրգանների վրա կատարված վիրահատություններից հետո կանանց 55-100%-ի մոտ զարգանում են կպումային պրոցեսներ^[86], որոնք կարող են հանգեցնել չբերության, որովայնի կամ կոնքի շրջանի քրոնիկ ցավերի և դժվար վիրահատվող իրավիճակների զարգացման։ Տրեհանի մեթոդաբանությամբ ձվարանների ժամանակավոր ընկճումը սկսում են անմիջապես վիրահատությունից հետո և շարունակում մոտ մեկ շաբաթ, ինչը օգնում է կրճատել հետվիրահատական կպումների առաջացումը^[87][88]։

Կոնսերվատիվ բուժումը ենթադրում է էնդոմետրիոզի հեռացում՝ արգանդի և ձվարանների պահպամամբ, որը հատկապես կարևոր է այն կանանց համար, ովքեր ուզում են հղիանալ, բայց այդ դեպքում մեծանում է ռեցիդիվների ռիսկը^[89]։

Կոնսերվատիվ վիրահատությունից հետո ռեցիդիվի հավանականությունը 2 տարուց կազմում է 21.5%, իսկ 5 տարուց՝ 40-50%^[90]։

Հիստերէկտոմիա (արգանդի հեռացում) կարող է կատարվել այն կանանց մոտ, ովքեր չեն պլանավորում երբևէ հղիանալ։ Այդուհանդերձ, արգանդի հեռացումը միշտ պետք է զուգակցել էնդոմետրիոզի բոլոր օջախների հեռացման հետ, հակառակ դեպքում ցավային համախտանիշը կպահպանվի^[91]։

Շատ ուժգին ցավերի դեպքում, հազվադեպ, բայց իրականցնում են պրեսակրալ նեյէկտոմիա՝ արգանդը նյարդավորող նյարդաթելերի հատում։ Ամեն դեպքում այս մեթոդը լայն կիրառություն չունի, քանի որ ուղեկցվում է մի շարք բարդություններով՝ ներառյալ պրեսակրալ հեմատոմայի առաջացում, միզասեռական համակարգի անդառնալի ախտահարում և փորկապություն^[91]։

• Հորմոնալ հակաբեղմնավորիչ թերապիա։ Այս դեղորայքը նվազեցնում է դաշտանի ընթացքում էնդոմետրիոզով պայմանավորված ցավերը^[92]։ Դրանք կարգավորում են դաշտանային հեղուկի քանակը՝ ապահովելով էստրոգենների որոշակի մակարդակ։ Էնդոմետրիոզով հիվանդ կանանց մեծ մասի մոտ էստրոգեն-պրոգեստերոնային համակցված բուժումը համարվում է առաջին ընտրության, և հնարավորություն է տալիս օգտագործել այս դեղորայքը տևական ժամանակ, հարաբերականորեն էժան է, հարմար է օգտագործման տեսանկյունից և ի լրումն վերը թվարկվածի նվազեցնում է ձվարանային և էնդոմետրիալ քաղցկեղի ռիսկը^[93]։
• Պրոգեստոգեններ։ Պրոգեստերոնը հակազդում է էստրոգեններին և ընկճում է էնդոմետրումի աճը^[94]։ Այսպիսի բուժումը կարող է նվազեցնել կամ վերացնել դաշտանը կարգավորվող և դարձելի ձևով։ Պրոգեստինները բնական պրոգեստերոնների քիմիական տարբերակներից են։ Պրոգեստինի օրինակ կարող է լինել դիենոգեստը (վիսան)։ Պրոգեստոգենները հաճախ տրվում են որպես կոմբինացված բուժման մի մաս՝ էստրոգենների հետ միասին, սակայն ընդունելի է նաև այլընտրանքային տարբեբակը՝ բուժում միայն պրոգեստոգենով։
• Դանազոլը (դանոկրին) և գեստրինոնը (դիմետրոս, նեմեստրան) հանդիսանում են ընկճող ստերոիդներ՝ որոշակի անդրոգենային ակտիվությամբ^[83]։ Երկու բաղադրիչներն էլ ընկճում են էնդոմետրիոզի աճը, բայց սրանց ընդունումը սահմանափակ է՝ պայմանավորված կողմնակի ազդեցություններով, ինչպիսիք են մազակալումը արական տիպով և ձայնի փոփոխությունը։
• Գոնադոտրոպին-ռիլիզինգ հորմոնի (ԳՌՀ) խթանիչներ։ Այս դեղերը պարունակում են ԳՌՀ-ի ագոնիստներ՝ օրինակ լեուպրորելին (լուպրոն) և ԳՌՀ-ի անտագոնիստներ՝ օրինակ էլագոլիքս (օրիլիսսա) ու ազդում են էստրոգենների մակարդակը վնազեցնելու ճանապարհով^[95]։ 2010 թվականին անցկացված կոկհրանյան հետազոտությունը ցույց տվեց, որ ԳՌՀ-խթանիչներն արդյունավետ են ցավի վերացան առումով ի համեմատ պլացեբոյի, բայց համեմատ դանազոլի կամ ներարգանդային պրոգեստոգենի պակաս արդյունավետ են, և ունեն ավելի շատ կողմնակի ազդեցություններ, քան դանազոլը^[95]։ 2018 թվականին Շվեդիայում անցկացված համակարգային հետազոտությունը հաստատեց ԳՌՀ-խթանիչների և գեստագենների համանման ազդեցությունը ցավազրկման առումով , բայց միևնույն ժամանակ ԳՌՀ-խթանիչները նվազեցնում են ոսկրային խտությունը^[72]։
• Արոմատազայի ընկճողները բլոկադայի են ենթարկում էստրոգենների ձևավորումը և մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում էնդոմետրիոզի բուժման ոլորտում^[96]։ Այս շարքին են պատկանում անաստրոզոլը և լետրոզոլը։ Արոմատազաների օգտագործումը սահմանափակված է, ելնելով այն փաստից, որ քիչ են հիմնավոր հետազոտությունները կապված այս շարքի դեղերի ունեցած ազդեցությունների հետ, բայց կան խոստումնալից տվյալներ կապված ցավային համախտանիշի վերահսկողության հետ^[97]։

• ՈՍՀԲԴ։ Այս շարքի պրեպարատները, սովորաբար օգտագործվում են այլ դեղերի հետ համակցված։ Առավել ծանր դեպքերում դեղատոմսով կարող են նշանակվել նարկոտիկ ցավազրկողներ։ ՈՍՀԲԴ-ների ներարկումները կարող են օգտակար լինել արտահայտված ցավերի կամ այն դեպքում, երբ որովայնային ցավերի պատճառով հնարավոր չէ ներքին ընդունման ձևով կիրառել։ Առավել հաճախ կիրառվող ՈՍՀԲԴ-ներից են իբուպրոֆենը և նապրոքսենը։
• Օփիոիդներ։ Մորֆինի սուլֆատը և այլ օփիոիդներ ներգործում են բնական հակացավային միջոցների՝ էնդորֆինների համանմանությամբ։ Գոյություն ունեն կարճաժամկետ և երկարաժամկետ ներգործության պրեպարատներ, որոնք կարող են օգտագործվել մենակ կամ համակցված այլ ցավազրկողների հետ՝ ապահովելու համար պատշաճ վերահսկողություն ցավային համախտանիշի հանդեպ։
• Պարզվել է, որ լապարասկոպիկ միջամտությունից հետո, այն կանանց, ում տրվել են չինական խոտաբույսեր ունեցել են անհամեմատ լավ արդյունքներ ի տարբերություն նրանց, ովքեր ստացել են միայն ստանդարտ դեղորայք, չնայած նույն հոդվածում նշվում է, որ անցկացված երկու հետազոտություններն էլ ունեն ցածր մեթոդաբանական որակ, հետևաբար արդյունքները պետք է զգուշորեն մեկնաբանվեն։ Առավել հստակ հասկանալու համար համար չինական խոտաբույսերի դերը էնդոմետրիոզի բուժման մեջ, հարկավոր են հսկվող ռանդոմիզացված հետազոտություններ^[98]։
• Պենտօքսիֆիլինը իմունախթանիչ գործոն է, որը միտված է բարելավելու ցավային ախտանիշները և հղիության ցուցանիշները։ 2012 թվականին կոկհրանյան հետազոտությունը պարզեց, որ չկան բավարար ապացույցներ հստակեցնելու համար այս շարքի դեղերի արդյունավետությունը և անվտանգությունը^[99]։ Ներկայումս Մանկաբարձների և գինեկոլոգների ամերիկյան կոնգրեսը ստանդարտ բուժման ուղեցույցներում չի ընդգրկել իմունախթանիչ դեղերը^[100]։
• Անոթագոյացման ընկճողների արդյունավետությունը հաստատող կլինիկական ապացույցներ չկան^[101]։ Փորձանոթում (in vitro) և կենդանի օրգանիզմում (in vivo) անցկացված փորձարարական տվյալների արդյունքում պարզվել է, որ էնդոմետրիոզային վնասման օջախի վրա ընկճող ազդեցություն են թողնում հետևյալ գործոնները․ աճի գործոնի ընկճողները, անոթագոյացման էնդոգեն ընկճողները, ֆումագիլինի անալոգները, ստատինները, ցիկլոօքսիգենազա-2-ի ընկճողները, բուսական ու քիմիական շատ միացությունները, իմունախթանիչները, դոֆամինի ագոնիստները, պերօքսիսոմների ակտիվացված ընկալիչների ագնիստները, պրոգեստինները, դանազոլը և գոնադոտրոպին ռիլիզինգ հորմոնի ագոնիստներ^[101]։ Այդուհանդերձ, այս գործոններից շատերն ունեն անցանկալի կողմնակի ազդեցություններ և անհրաժեշտ են լրացուցիչ հետազոտություններ։ Բուժման իդեալական տարբերակը կլինի բորբոքման և մնացած ախտանշաբանության վերացումը առանց հակաբեղմանորիչ միջոցների դիմելու^[102][103]։

Մանուալ թերապիայի արդյունավետությունը այս հիվանդութան բուժման մեջ դեռ բացահայտված չէ^[104]։ Չկան տվյալներ, որոնք հաստատեն սննդակարգի արդյունավետությունը։

Դեղորայքային և վիրահատական միջամտության արդյունքները ցավերի վերացման տեսանկյունից գրեթե նույն արդյունքն են տալիս։ Ցավի ռեցիդիվ դիտվում է 44 և 53% դեպքերում, համապատասխանաբար դեղորայքային և վիրահատական միջամտություններից հետո^[26]։ Յուրաքանչյուր պատմություն ունի իր առավելություններն ու թերությունները^[54]։ Մանուալ թերապիայի արդյունքում հետազոտվողներից 84% մոտ դիտվել է ցավերի նվազում, իսկ 94% մոտ սեռական ֆունկցիայի բարելավում^[105]։

2013 թվականին առկա տվյալների հիման վրա սահմանվեց ցավազրկող դեղերի արդյունավետությունը^[81]։ 2018 թվականին անցկացված շվեդական համակարգային հետազոտության արդյունքներն ամփոփելով պարզվեց, որ կա բուժումների գիտական բացատրությունների պակաս^[72]։ Եղել է ընդամենը մեկ հետազոտություն բավարար որակավորմամբ և ակտուալությամբ, որում նկարագրվել են բուժման երկու ուղղությունների հիմնական տարբերությունները^[106]։ Կոհորտային հետազոտությունները ցույց են տվել, որ վիրահատական միջամտությունը արդյունավետ է ցավի նվազման առումով^[106]։ Առավել հաճախ հանդիպող բարդություններից են աղիների ստորին հատվածների բերանակցումները, խուղակների առաջացման ռիկսը բարձր է համակցված՝ որովայնային և ներհեշտոցային վիրահատությունների դեպքում, իսկ միզային համակարգում խնդիրներ դիտվում են որովայնային վիրահատություններից հետո^[106]։ Վիրահատական միջամտության առավելության վերաբերյալ չկան բավարար ապացույցներ^[106]։

Վիրահատական միջամտության առավելություններից է ցավային համախտանիշի բավարար վերահսկումը^[107], այն առավել արդյունավետ է անցկացնել անպտղության դեպքում^[83], տալիս է հստակ ախտորոշում^[83] և ի վերջո վիրահատությունը կարելի է կատարել նվազ ինվազիվ մեթոդաբանությամբ՝ լապարասկոպիայով, որը կրճատում է հիվանդացությունը և նվազեցենում կպումների առաջացման հնարավորությունը^[108]։ Կպումային պրոցեսի զարգացումը որովայնային վիրահատության հիմնական բացասական հետևանքն է, և տարվում են աշխատանքներ կպումների ձևավորումը նվազագույնի հասցնելու ուղղությամբ^[86]։

Ֆիզիոթերապիայի առավելություններից է նվազ արժեքը՝ համեմատ վիրահատության, լուրջ կողմնակի ազդեցությունների բացակայությունը, այն չի խանգարում պտղաբերությանը և գրեթե միշտ բարելավում է սեռական ֆունկցիան^[105]։ Թերություններից է այն, որ բացակայում են երկարաժամկետ և մեծածավալ հետազոտությունները՝ կապված էնդոմետրիոզի բուժման պրակտիկայում այս մոտեցման կիրառման հետ^[105]։

Վիրահատական ճանապարհով բուժումն առավել արդյունավետ է անպտղության առկայության դեպքում^[83]։ Այն միտված է ախտահարված հյուսվածքների հեռացմանը՝ պահպանելով ձվարանները և չվնասելով նորմալ հյուցվածքները^[83]։ Արտամարմնային բեղմնավորումը էնդոմետրիոզով հիվանդ կանանց պտղաբերության բարձրացման լավագույն մոտեցումն է։

Բուժման ընթացքում ԳՌՀ ագոնիստների գերերկար օգտագործումը, բարձրացնում է հղիանալու հնարավորությունը, ի տարբերություն կարճաժամկետ բուժման^[72]։

Էնդոմետրիոզով հիվանդ կանանց ճիշտ վարումը պահանջում է ուշադրություն հատկացնել որոշակի դրսևորումների։ Առաջնակի կարևորություն պետք է տրվի հիվանդության ճշգրիտ փուլի որոշմանը, որի վրա էլ հիմնվում է բուժման մարտավարության որոշումը։ Կանանց մոտ հիմնական ախտանիշները և հղիանալու ցանկությունն են թելադրում անհրաժեշտ բուժումը։ Որոշ կանանց մոտ դիտվում են ռեցիդիվներ վիրահատությունից կամ կեղծ դաշտանադադարից հետո։ Մեծ մաս դեպքերում, բուժումը նշանակալի կերպով թեթևացնում է ցավային համախտանիշը և մեծացնում է հղիանալու հավանականությունը^[109]։

Էնդոմետրիոզի հանգեցնող հիմնական գործընթացը կարող է չդադարել դեղորայքային կամ վիրահատական բուժումից հետո։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ վիրահատական միջամտությունից հետո 5 տարվա ընթացքում էնդոմետրիոզի ռեցիդիվի ռիսկը կազմում է 20-40%^[110]՝ արգանդի պահպանման կամ դեռևս չսկսված դաշտանի պայմաններում։ Հիվանդ կանանց հսկողությունը ներառում է պարբերաբար անցկացվող կլինիկական քննություններ և սոնոգրաֆիկ հետազոտության անցկացում։

Էնդոմետրիոզի բարդություններից են ներքին սպիական փոփոխութունները, կպումները, կոնքի կիստաներ, ձվարանների շոկոլադե կիստաներ, կիստաների պատռում, աղիների և միզատար ուղիների խցանում՝ կպումների հետևանքով^[111]։ Էնդոմետրիոզի հետ կապված անպտղությունը պայմանավորված է սպիական և անատոմիական փոփոխություններով^[4]։

Ձվարանների էնդոմետրիոզը նվազեցնում է հղիության հնարավորությունը այնպիսի բարդությունների պատճառով, ինչպիսիք են դեցիդուալիզացիան, թարախակույտի ձևավորումը և/կամ պատռումը^[112]։

Կրծքավանդակի էնդոմետրիոզը դաշտանի ընթացքում կարող է դրսևորվել կրկնվող պնևմոթորաքսներով, որոնք հայտնի են որպես կատամենիալ պնևմոթորաքսներ^[113]։

20 տարի տևած և շուրջ 12,000 կին ընդգրկող հետազոտության արդյունքներով էնդոմետրիոզով տառապող մինչև մինչը 40 տարեկան կանանց մոտ սրտային խնդիրներ դիտվում են 3 անգամ ավելի հաճախ, համեմատ նույն տարիքի առողջ կանանց^[114][115]։

Դա հանգեցնում է մահերի որոշակի աճի^[9]։

Էնդոմետրիոզով տառապող կանանց հստակ թիվը որոշելը բարդ խնդիր է, քանի որ ախտորոշման վերջնական հաստատման համար պետք է վիրահատական վիզուալիզացիա^[116]։ Հիմնական չափորոշիչները, որոնք օգտագործվում են ախորոշման համար հետևյալն են՝ կոնքի ցավ, անպտղություն, վիրահատական հետազոտության տվյալներ և որոշ դեպքերում ՄՌՇ արտապատկերում։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ԱՄՆ-ում էնդոմետրիոզը ախտահարում է կանանց մոտավորապես 11%-ին^[116]։ Այս ցուցանիշը 11%-ից բարձրանում է 15-44 տարեկանների տարիքային խմբում^[4]։ Էնդոմետրիոզն առավել հաճախ հանդիպում է 30-40 տարեկանում, չնայած այն կարող է սկսվել դեռևս 8 տարեկան աղջիկ երեխաների մոտ^[4][8]։

Էնդոմետրիոզը կարող է ախտահարել ցանկացած տարիքի կանանց՝ սկսած սեռահասունացմանը նախորդող ժամանակաշրջանից մինչև հետդաշտանադադար, անկախ ռասսայից ու ազգային պատկանելությունից, երեխաներ ունենալուց կամ չունենալուց։ Բայց առաջին հերթին վերարտադրողական տարիքի կանանց հիվանդություն է^[117]։ Ախտահարման մակարդակը բարձրանում է հետդաշտանադադրային տարիքում^[118], իսկ ավելի քիչ դեպքերում ախտանիշները կարող են հայտնվել աղջիկների մոտ մինչև սեռահասնուցման շրջան ընկած շրջանում^[43][119]։

Գնահատումների արդյունքում, պարզվել է , որ 5 տարվա ընթացքում ռեցիդիվի հավանականությունը մեծահասակների մոտ կազմում է 40-50%^[120]։ Ռեցիդիվի հավանականությունը մեծանում է վիրահատությունից հետո ընկած ժամանակին ուղիղ համեմատական ձևով և կապ չունի հիվանդության փուլի, սկզբնական տեղակայման, վիրահատական միջամտության տեսակի կամ հետվիրահատական բուժման հետ^[120]։

Էնդոմետրիոզը առաջին անգամ մանրադիտակով նկարագրվել է 1860 թվականին Կարլ վոն Ռոկիտանսկու կողմից^[121], թեև այն բժշկական գրերում հայտնվել էր դրանից դեռևս 4,000 տարի առաջ^[122]։ Հիպոկրատն իր աշխատություններում ընդգծել է այս հիվանդությանը բնորոշ որոշ ախտանիշներ, ինչպես օրինակ արգանդի խոց, կպումներ և անպտղություն^[122]։ Պատմության ընթացքում նման ախտանիշներով կանանց բուժել են տզրուկներով, հագցրել են զսպաշապիկներ, կատարել են արյունառություն, քիմիական լվացումներ, կանացի թլպատում, հղիության խթանում, որպես բուժման տարբերակ, գլխիվայր կախում, վիրահատական միջամտություններ և երբեմն դիմել են սպանության հիմք ընդունելով նման կանանց սատանայական տիրապետումները^[122]։ Հիպոկրատի ժամանակաշրջանի բժիշկները դեռևս 2,500 տարի առաջ քրոնիկ կոնքի ցավերի համար փնրել են օրգանական ախտահարումներ, բայց միջնադարում գերիշխող դարձավ այն կարծիքը, որ նման կանայք խելագար են, ձևացնում են ցավեր կամ դիտում էին որպես վատ վարքի դրսևորում^[122]։ Քրոնիկ ցավային դրսևորումները կապում էին կանացի թուլության կամ հիստերիայի հետ^[122]։ Հիստերիա ախտորոշման տակ պատմական առումով միգուցե եղել է հենց էնդոմետրիոզը և ոչ թե հոգեկան անհավասարակշիռ վիճակը^[122]։ Տարածված գաղափարն այն մասին, որ կոնքի քրոնիկ ցավի պատճառ կարող է լինել հոգեկան հիվանդությունը,20-րդ դարում պատճառ հանդիսացավ իրական ցավերի հանդեպ անտարբերության և հիվանդության ախտորոշման ուշացման^[122]։

Հիպոկրատի ժամանակաշրջանի բժիշկները գտնում էին, որ երեխա ունենալու ձգձգումը հանդիսանում է խթանող գործոն արգանդի հիվանդությունների զարգացման համար։ Խրախուսվում էր դիսմենորեա ունեցող կանանց վաղ ամուսնությունը և երիտասարդ տարիքում երեխաներ ունենալը^[122]։ Բժիշկների կողմից նման մարտավարության մշակումը էնդոմետրիոզանման ախտանիշներով կանանց մոտ, վկայում է այն մասին, որ դեռևս հին ժամանակներից այն ունեցել է բավական լայն տարածում, տարածվածության ցուցանիշները 5-15%-ից բարձր են, ինչը այսօր էլ շատ է մեջբերվում^[122]։ Եթե այս հիվանդությունը իսկապես նման լայն տարածում է ունեցել նախկինում է, ամենևին չի բացառվում վերջինիս կապը դիօքսինների, բիֆենիլ պոլիքլորինատի և քիմիկատների հետ^[122]։

Էնդոմետրիոզի հետ երբևէ առնչված հասարակական գործիչներից են Հուփի Գոլդբերգը, Մել Գրեյգսը և Ջուլիան Հոուֆը^{[123][124][125]}։

Էնդոմետրիոզի տնտեսական ծանրաբեռնվածությունը լայնորեն տարածված խնդիր է^[126]։ Էնդոմետրիոզը քրոնիկ հիվանդություն է, որն ունի իր ուղղակի և անուղղակի հետևանքները, որոնցից են աշխատունակության կորուստը, բուժման ծախսերը, հիմնական և ուղեկցող ախտաբանական վիճակների բուժումը, ինչպես օրինակ դեպրեսիան և քրոնիկ ցավը^[126]։ Այստեղ կարևորվում է հատկապես այն, որ հիվանդության առաջին դրսևորումների և վերջնական ախտորոշման հաստատման միջև ընկած է բավական երկար ժամանակ։ Հիվանդության հետ կապված ծախսերը խիստ տարբեր են երկրների միջև^[127]։

1995 թվականին ստացվել էին տվյալներ այն մասին, որ կոնքի քրոնիկ ցավով տառապող ավելի քան 50% կանանց մոտ չեն հայտնաբերվել օրգանական որևէ փոփոխություններ, այդ ամենը կապվել է հոգեկան անկայուն վիճակի հետ^[128]։ Ինքնօգնության խմբերը պնդում են, որ հաճախ այս ախտորոշումը չի դրվում այն պատճառով, որ այն համարում են քիչ հավանական։ ԱՄՆ-ում 2007 թվականի տվյալներով, էնդոմետրիոզով հիվանդ կանանց մոտ 27% ունեցել են հիմնական ախտանիշները նվազագույնը վեց տարի մինչև ախտորոշման հաստատումը^[129]։