Երուսաղեմի պաշարում (1187)

1187 թ. հուլիսի 4-ին տեղի ունեցած Հաթթինի ճակատամարտում ներքին տարաձայնություններից թուլացած խաչակիրները ջախջախիչ պարտություն կրեցին։ Ազնվականության մեծ մասը այդ թվում նաև Երուսաղեմի արքա՝ Գի դը Լուզինյանը գերի ընկան։ Հազարավոր գերեվարված մուսուլմաններ ազատ արձակվեցին^[3][4][5]։ Սեպտեմբերի կեսերին սալահ ալ-Դինը գրավեց՝ Աքքան, Յաֆֆան, Նաբլուսը, Տորոնը, Սիդոնը, Բեյրութը և Ասկալոնը։ Ճակատամարտում փրկվածները և փախստականները ապաստան գտան Տյուրոսում` միակ քաղաքում, որը դեռ չէր հանձնվել Սալահ ալ-Դինին Կոնրադ Մոնֆերացու ժամանման շնորհիվ։

Տյուրոսում ամրապնդված Բալիան դը Իբելինը խնդրեց Սալահ ալ-Դինին թույլատրել իրեն անխափան գնալ Երուսաղեմ իր կնոջը` Մարիա Կոմնենոսին և զավակներին քաղաքից դուրս բերելու նպատակով։ Սալահ ալ-Դինը թույլատրեց Բալիանին մտնել Երուսաղեմ, այն պայմանով, որ վերջինս իր դեմ զենք չի վերձնի և դիմադրություն չի կազմակերպի, նաև Բալիանին չէր թույլատրվում Երուսաղեմում մնալ մեկ օրից ավելի։ Սակայն քաղաք մտնելուն պես պատրիարք՝ Հեռակլեսը, թագուհի Սիբիլլան և քաղաքի բնակիչները խնդրեցին Բալիանին գլխավորել քաղաքի պաշտպանությունը։ Հեռակլեսը Բալիանին ասաց, որ նա պարտավոր է հանուն հավատքի մնալ քաղաքում, և առաջարկեց նրան ազատվել Սալահ ալ-Դինի հետ կապված պայմանավորվածությունից։ Բալիանը համաձայնվեց։

Նա տեղեկացրեց իր որոշման մասին Սալահ ալ-Դինին, Ասկալոն ուղևորված բնակիչների միջոցով, և չեղարկեց կապիտուլյացիայի առաջարկությունը։ Այնուամենայնիվ Սալահ ալ-Դինը թույլատրեց Բալիանին դուրս բերել իր ընտանիքին քաղաքից։ Քանի որ Բալիանը վայելում էր ամենամեծ հեղինակությունը Երուսաղեմում մնացած ազնվականների շրջանում, ըստ ժամանակագիր Իբն ալ-Ասիրի խոսքերի մուսուլմանները նրան ընդունում էին «քիչ թե շատ արքային հավասար»։

Երուսաղեմը ողողված էր մուսուլմաններից փրկված փախստականներով։ Քաղաքում մնացել էր ընդամենը 14 ասպետ, և Բալիանը որոշեց ասպետի կոչում շնորհել 60 զինագործի։ Բալիանը պատրաստվում էր քաղաքի պաշտպանությանը հավաքելով սննդամթերք և գումար։ Սալահ ալ-Դինը Տյուրոսի կարճատև և անհաջող պաշարումից հետո ժամանեց Երուսաղեմի մոտ սեպտեմբերի 20-ին։

Սալահ ալ-Դինը Բալիանի հետ նախաձեռնեց բանակցություններ Յուսուֆ Բատիտի միջնորդությամբ վերջինս ուղղափառ հոգևորական էր ով՝ հույս ուներ մուսուլմանների կողմից քաղաքի նվաճման դեպքում ավելի շատ արտոնություններ ստանալ։ Սալահ ալ-Դինը նախատեսում էր վերցնել քաղաքը առանց արյունահեղության և առաջարկեց լավ պայմաններ^[6], սակայն քաղաքի իշխանությունը հրաժարվեց հանձնել քաղաքը, սկսվեց պաշարումը։

Մուսուլմանների բանակը կանգնած էր Դավթի աշտարակի և Դամասկոսյան դարպասների առջև։ Սարակինոսների նետաձիգները անդադար գրոհում էին քաղաքի պատերը։ Պաշարողական մեքենաները մոտենում էին պատերին սակայն քաղաքի պաշտպանները չէին թողնում Սալահ ալ-Դինի ոժերին ամրապնդվել պատերի տակ։ Վեց օրվա ընթացքում գրոհները արդյունք չէին բերում։ Սարակինոսները կրում էին ծանր վնասներ ամեն գրոհի ժամանակ, մինչդեռ խաչակիրները ընդամենը մի քանի մարտիկ էին կորցրել։ Սեպտեմբերի 26-ին Սալահ ալ-Դինը իր ճամբարը տեղափոխեց դեպի քաղաքի մյուս կողմը՝ Ձիթենյաց լեռան մոտ պարիսպները շատ բարձր չէին, ուստի քրիստոնյաները չէին կարող հակագրոհել։ Պատերը ենթարկվում էին պաշարողական մեքենաների անդադար համազարկերի։ Սեպտեմբերի 29-ին փլուզվեց պատի մի մասը, սակայն սարակինոսները չկարողացան ներխուժել քաղաք։ Բալիանը գնաց Սալահ ալ-Դինի մոտ բանակցելու քաղաքը հանձնելու շուրջ։ Սալահ ալ-Դինը համաձայնվեց։ Քաղաքը պետք է խաղաղ ճանապարհով հանձնվեր մուսուլմաններին 1099 թ. սպանդը չկրկնելու նպատակով։ Ֆռանկերի համար Սալահ ալ-Դինը սահմանեց 20 բեզանտ տղամարդկանց, 10 բեզանտ կանանց և 5 բեզանտ երեխաների համար։ Բոլոր նրանք ովքեր չէին կարող վճարել սահմանված գինը պետք է վաճառվեին ստրկության, սակայն տեղացի քրիստոնյաները կարող էին մնալ քաղաքում^[7].

Բալիանի վերադարձից հետո որոշվեց, որ 7000 աղքատի փրկագին պետք է վճարվեր Հենրի II Պլանտագենետի կողմից ուղարկված դրամական միջոցներից։ Բալիանը նորից հանդիպեց Սալահ ալ-Դինի հետ որոշվեց գինը իջեցնել մինչև 10 բեզենտ տղամարդու, 5 կնոջ և 1 երեխաների համար։ Բալիանը հավստիացրեց, որ միևնույն է այս գինը շատ թանկ է և Սալահ ալ-Դինը որոշեց բաց թողնել քաղաքի բոլոր բնակիչներին 100,000 բեզանտի դիմաց։ Բալիանը հաջորդ հանդիպման ժամանակ Սալահ ալ-Դինին հաղորդեց, որ այս գինը անհավանական է, և կարողացավ Սալահ ալ-Դինին համոզել գինը կիսով չափ կրճատել։ Հետո Սալահ ալ-Դինը 30,000 բեզանտի դիմաց բաց թողեց 7,000 մարդու։ Նրա եղբայրը հետո բաց թողեց 3,000 ոչ վճարունակ մարդու։ Ի վերջո Սալահ ալ-Դինը բաց թողեց բոլոր տարեց մարդկանց^[8]։

Հոկտեմբերի 2-ին Բալիանը հանձնեց քաղաք։ Հայտարարվեց, որ ցանկացած բնակիչ ունի մեկ ամիս ժամանակ փրկագինը վճարելու համար։ Սալահ ալ-Դինը իր եղբոր օրինակով բաց թողեց մի շարք ստրուկների։ Բալիանը և Հեռակլեսը սեփական միջոցներից վճարեցին շատերի փրկագինը։ Փախստականներին հեռացրին երեք շարքով՝ առաջին շարքին ուղեկցում էին Տաճարականները, երկրորդին՝ Հիվանդախնամները, իսկ երրորդ շարքին ուղեկցում էին Բալիանը և Հեռակլեսը։ Ըստ մուսուլման ժամանակագիր՝ Իմադ ադ-Դինու ալ-Սպահանի Հեռակլեսը իր հետ վերցրեց եկեղեցու գանձերը և շատ մասունքներ։

Փախստականներից ոմանք հաստատվեցին Տրիպոլիի կոմսությունում, մի մասը՝ Կիլիկիայում, Անտիոքում, Բյուզանդիայում, Եգիպտոսում, իսկ մյուս մասը իտալական նավերով տեղափոխվեցին Եվրոպա։

Սալահ ալ-Դինը թույլատրեց քրիստոնյաների ուխտագնացության գնալ Երուսաղեմ։ Քրիստոնյաների ձեռքում թողեց Սուրբ Ծննդյան տաճարը։ Դրանից հետո Սալահ ալ-Դինը գնաց և գրավեց Բելվուառա, Կեռակ և Մոնրեալ ամրոցները, հետո դարձյալ անհաջող պաշարեց Տյուրոսը։ 1187 թ. հասունացան նոր խաչակրաց արշավանքի ծրագրեր, իսկ 1189 թ. սկսվեց Երրորդ խաչակրաց արշավանքը։

Հաթթինի ճակատամարտը և Երուսաղեմի պաշարումը ներկայացվում է (դեպքերի խիստ փոփոխմամբ) Ռիդլի Սքոթի Երկնային արքայություն ֆիլմում։

• Amin Maalouf, The Crusades Through Arab Eyes. London, 1984.
• "Crusades." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 24 Oct. 2011. <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/144695/Crusades>.
• James A. Brundage, The Crusades: A Documentary Survey. Marquette University Press, 1962.
• Kenneth Setton, ed. A History of the Crusades, vol. I. University of Pennsylvania Press, 1958 (available online).
• Peter W. Edbury, The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade: Sources in Translation. Ashgate, 1996.