Ելիզավետա Կարամիհայլովա
Ելիզավետա Իվանովա Կարամիհայլովա (Էլիզաբեթ Կարամիխայլովա, բուլղար․՝ Елисавета Иванова Карамихайлова)[1], անգլիական ծագումով բուլղարացի ֆիզիկոս։ Համարվում է 20-րդ դարի միջուկային ֆիզիկայի կին նախաձեռնողներից։ Առաջին կինն է, ով երկրում ստացել է պրոֆեսորի կոչում[2]։
Ելիզավետա Կարամիհայլովա | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | սեպտեմբերի 3, 1897 Վիեննա, Ավստրո-Հունգարիա |
| Մահացել է | ապրիլի 24, 1968 (70 տարեկան) Սոֆիա, Բուլղարիա բնական մահով |
| Գերեզման | Սոֆիայի կենտրոնական գերեզմանատուն |
| Քաղաքացիություն | .svg){kind=small} Բուլղարիա |
| Մասնագիտություն | ֆիզիկոս |
| Հաստատություն(ներ) | Սոֆիայի համալսարան |
| Գործունեության ոլորտ | Միջուկային ֆիզիկա |
| Ալմա մատեր | Վիեննայի համալսարան և 7 School "Seven Saints"? |
| Տիրապետում է լեզուներին | բուլղարերեն և անգլերեն |
| Հայր | Ivan Karamihaylov? |
Կենսագրություն
Ելիզավետա Կարամիհայլովան ծնվել է 1897 թվականին Վիեննայում, Իվան Միխայլովի և Մարի Սլեյդի ընտանիքում։ Ծնողները երկուսն էլ Վիեննայի համալսարանի շրջանավարտներ էին։ Իվանը ծնվել էր Շումենում, ուսանել բժշկություն, Մարին՝ Օքսֆորդշիրի Մինստեր Լովել գյուղում և ուսանել էր երաժշտություն։ 1907 թվականին՝ հոր ավարտելուց հետո, ընտանիքը ևս երկու տարի Վիեննայում մնալուց հետո 1909 թվականին տեղափոխվեց Բուլղարիա և Սոֆիայում ձեռք բերեց ընդարձակ բնակարան[3]։
Ելիզավետան մեծացել է գեղարվեստական և գիտական միջավայրում։ Հայրը տան վերնահարկը վերածել էր Կարմիր Խաչի հիվանդանոցի, որտեղ բուժում էր իր հիվանդներին առանց վճար պահանջելու[1]։ Ելիզավետա Կարամիհայլովան սովորել է Սոֆիայի իգական քոլեջում, որն ավարտել է 1917 թվականին։ Այնուհետև սովորել է Վիեննայի համալսարանում[3]։ 1922 թվականին ստացել է ֆիզիկա-մաթեմատիկական գիտությունների թեկնածուի կոչում՝ պաշտպանելով «Էլեկտրական մարմինների ազդեցությունը տարբեր մարմինների՝ մասնավորապես բյուրեղների վրա» թեզը[4] Կառլ Փրզայբրեմի ղեկավարությամբ։ Այնուհետ աշխատել է Ռադիումի հետազոտության ինստիտուտում, ուսումնասիրել ռադիոլյումինեսցենցում, պոլոնիումի ուսումնասիրության համար համագործակցել Մարիետա Բլաուի հետ, հետագայում ուսումնասիրել է թորիումի նեյտրոնային մեթոդները[5]։ Միաժամանակ հաճախել է Վիեննայի պոլիտեխնիկի էլեկտրոնիկայի և ռադիո ճարտարագիտության դասընթացներին։ 1923 թվականի աշնանը կարճ ժամանակահատված վերադարձել է Բուլղարիա, եղել է Սոֆիայի համալսարանի ֆիզիկայի ինստիտուտի հրավիրյալ դասախոս։ Վերադառնալով Վիեննա՝ Ռադիումի ուսումնասիրությունների ինստիտուտում նա սկսեց իր աշխատանքը ալֆա-տրոհման թեթև տարրերի տրանսմուտացիայի վրա[6]։ 1931 թվականին Կարամիհայլովան և Մարիետա Բլաուն դիտարկեցին պոլոնիումից արտանետված նախկինում անհայտ հատուկ տեսակը, որը հետագայում Ջեյմս Չադվիկի կողմից հաստատվել է որպես նեյտրոնային ճառագայթում և հանգեցրեց նրա կողմից նեյտրոնների հայտնաբերմանը[3][7]։
1933 թվականին Ելիզավետայի Վիեննայում զբաղեցրած հետազոտող գիտնականի պաշտոնը կրճատվեց և մինչև 1935 թվականը նա ստիպված էր շարունակել իր հետազոտություններն առանց ուսման վճարի, այնուհետև Քեմբրիջի Գիրտոն քոլեջից ստացավ եռամյա կրթաթոշակ և աշխատանքի անցավ Քավենդիշ լաբորատորիայում[6]։ 1937 թվականի դեկտեմբերին նա դիմում է Սոֆիայի համալսարանի փորձարարական ֆիզիկայի ամբիոնի դոցենտի պաշտոնի համար։ Կրթաթոշակը երկարացնելով 10 ամիս՝ Ելիզավետան 1939 թվականին վերջնականապես վերադառնում է Բուլղարիա և նշանակվում Սոֆիայի համալսարանի ռադիոակտիվության փորձարարական մոլեկուլային դինամիկայի ամբիոնի դոցենտ[3]։ Նա կազմակերպում է ատոմային ֆիզիկայի դասընթացներ՝ ներկայացնելով Ավստրիայում և Անգլիայում ստացած գիտելիքները։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկմամբ դադարեցվում է միջուկային հետազոտական գործունեության հետագա ընդլայնումը։
Ուսումնասիրությունների բնագավառում են եղել նաև տիեզերական ճառագայթները։
1944 թվականի ձախ թևի ապստամբությունից հետո Կարամիհայլովան Բուլղարիայում «պիտակվեց» որպես «անվստահելի» իր հակակոմունիստական հայացքների համար և նրան արգելեցին արտերկիր մեկնել[3]։ Նա իր գործունեությունը շարունակեց Բուլղարիայում ռադիոակտիվության բնագավառում, նախ Սոֆիայի համալսարանում, ապա՝ Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիայում, որտեղ էլ ստացել է պրոֆեսորի կոչում։
Ծանոթագրություններ
Աղբյուրներ
- Rayner-Canham, Marelene F. (1997). A Devotion to Their Science: Pioneer Women of Radioactivity. McGill-Queen's Press - MQUP. էջեր 205–208. ISBN 0941901157.
- Potocnik, Janez (2009). Women in Science (PDF). European Commission. էջեր 143–145. ISBN 9789279114861.