Գեշ

Մահվանից անմիջապես հետո կենդանին համարվում է սատակ, այլ ոչ` գեշ։ Մկանների վերջնական թուլացումից մի քանի ժամ անց ձևավորվում է դիափայտացումը։ Էնզիմատիկ գործընթացների արդյունքը լինում է դիափայտացման վերացումը մի քանի օրից և մկանները թուլանում են վերջին անգամ ու սկսվում է քայքայման առաջին փուլը։ Թեև գեշն այդ փուլում դեռ ուտելի է մարդու և այլ կենդանիների համար, բայց դրա մեջ արդեն սկսվում են քայքայման քիմիական գործընթացները։ Առաջին փուլում սատկած կենդանու իմունային համակարգը դեռ մասնակի գործում է և բակտերիալ նեխումը, որը մեռելաթույների հիմնական աղբյուրն է, դեռ լիարժեք չի տարածվում։ Մեռած մարմնի միջի հակամարմինները և արյան սպիտակ գնդիկները շարունակում են ակտիվորեն պայքարել մանրէների մեծ մասի դեմ, այնքան ժամանակ, քանի դեռ հակամարմինները չեն սպառվել, իսկ լեյկոցիտները չեն սպառել մարմնում եղած վիտամին C-ն, որն անհրաժեշտ է նրանց աշխատանքի համար։ Միայն դրանից հետո է, որ մարմնի իմունային համակարգը վերջնականապես ոչնչանում է և մանրէներն ու միջատներն սկսում են գաղութացնել դին, սնվել դրանով և բազմանալ աստիճանացուցային արագությամբ։ Այդ գործընթացները տեղի են ունենում, եթե մինչ այդ սատակը չի հոշոտվում գիշատիչ սողունների, թռչունների կամ կաթնասունների կողմից։

Նեխման գործընթացի սկզբում սատակի միսը դեռ ուտելի է մարդու և կենդանիների համար` մանրէների կենսագործունեությունից առաջացած նյութերը դեռ թույլ խտացած են լինում, իսկ հոտն այնքան թույլ է, որ տանելի է։ Նման վիճակում սատակի միսը, մարդու համար համեմատելի է պահեստավորված մսի հոտին, իսկ գիշատիչների համար` որսամսի հոտին։ Նման մսի հոտը հնարավոր է վերացնել գինով կամ քացախով։

Գիշաբզեզների թրթուրների համար նման սատակը հարմար է բնակության համար, քանի որ նրանց մարսողությունը հարմարված է դրա համար։ Այդպիսով, դրանք չեն ազդվում նեխումից և մանրէական քայքայումից առաջացած թույներից, ախտածինների տարածումից և սննդանյութերի պակասումից։ Գիշակեր որոշ բզեզներ վնասակար մանրէների փոխարեն արտանետում են իրենց աղիներում արտադրվող օգտակար մանրէներ, դրանով ավելի բարենպաստ միջավայր ստեղծելով իրենց սերունդի համար^[4]։

Սատակի քայքայման ընթացքում առաջանում է ուժեղ գարշահոտ, որը կապված է կադավերինի և պուտրեսցինի հետ^[5]։ Բացի այդ, ժամանակի ընթացքում գեշն ավելի ու ավելի թունավոր է դառնում այնպիսի բակտերիական թույների պատճառով, ինչպիսիք են բոտուլոտոքսինը և տետանոսպազմինը։ Շաբաթների կամ ամիսների ընթացքում արտադրվում են գարշահոտ նեխագազեր, որոնք ընդհանուր առմամբ կոչվում են գիշահոտ կամ մեռելահոտ։

Նեխման ուժեղացման ընթացքում գիշահոտն այնքան է սրվում, որ անտանելի է դառնում մարդու, մարդանման կապիկների, կատվակերպ գիշատիչների մեծամասնության համար։ Եթե դրանք փորձեն գեշն ուտել այդ փուլում` կհիվանդանան կամ կմեռնեն, քանի որ դրա միջի` բակտերիաների կենսագործունեության արդյունքում արտադրված թույները չափազանց շատ են։ Այդ փուլում սատակն արդեն հենց գեշ է, որը գիշատիչների մեծամասնությունը խուսափում է ուտել, քանի որ այն արդեն պարունակում է չափազանց շատ անմարսելի թույներ։

Փտող գիշամիսն ուտում են որոշ շնակերպ գիշատիչներ, թռչուններ և սողուններ։ Երբ գեշը նեխման վերջին փուլում է և ուտելի չէ մարդու և գիշատիչների մեծամասնության համար, շատ քիչ կաթնասուններ, օրինակ` բորենիները, գիշակեր թռչունները և բազմաթիվ գիշակեր միջատները, հատկապես դրանց թրթուրները, կարող են անվտանգորեն ուտել այն^[6]։ Միջատները սովորաբար առաջիններն են հայտնվում գիշի վրա և վերջինն են լքում այն. դրա հիմնական պատճառներից մեկն այն է, որ միջատներն ու դրանց թրթուրները դանդաղ են սնվում, իսկ խոշոր գիշակերները սնվում են արագ ու մեծ կտորներով։

Եթե գեշը հայտնաբերում են գիշատիչները, օրինակ` աղվեսները, կաչաղակները, ագռավները, արջնագռավները ևն, ապա` դրա կենսազանգվածի մեծ մասն ուտվում է մի քանի օրվա ընթացքում։ Եթե գիշատիչները չեն հայտնաբերում սատակը, այն շուտով բնակեցվում է մեծ թվով միջատներով և դրանց թրթուրներով, որոնց համար գեշը դառնում է ոչ միայն սննդի աղբյուր, այլ նաև բազմացման վայր։ Զարգացած երկրներում կենդանատերերը, որսորդները, անասնաբույժները հետևում են, որպեսզի մահացած կենդանիները պատշաճորեն ոչնչացվեն, ինչը կանխարգելում է վարակների տարածումը^[7]։

Վայրի բնության մեջ փտող գեշը դառնում է հիգիենիկ խնդիր, երբ ախտածինները ներթափանցում են գետնաջրերի մեջ։ Բացի այդ, գիշի տեսքը և հոտը անդուր ու գարշելի են մարդու համար։ Սակայն գեշերի առկայությունը դրական է ազդում կենսաբազմազանության վրա։ Բազմաթիվ կենդանա- և բուսատեսակներ կարող են ապրել գիշի վրա կամ ուղղակի կամ անուղղակի օգտվել գիշից^[8]։

Կենսավերականգնման գործում գիշի դերը ևս կարևոր է։ Բացի այն, որ մեծ թվով կենդանիներ սնվում են գեշերով, նաև` փտող գիշից հողի մեջ են ներթափանցում մեծ քանակությամբ նյութեր, որոնք սնունդ են դառնում բույսերի համար։ Այն տեղանքում, որտեղ գեշ է քայքայվել` բուսական կենսազանգվածը մինչև հինգ անգամ ավելի հագեցած է, իսկ բույսերն ավելի հարուստ են սննդանյութերով։ Այդպիսով` խոտակերները ևս օգտվում են այդ հավելյալ սննդանյութերից։ Նույնիսկ այն գիշատիչները, որոնք գիշով չեն սնվում, ավելի շատ սնունդ են ունենում, քանի որ նրանց որսն ավելանում է առատ կերի շնորհիվ։ Այդպիսով` բնության մեջ մնացած գեշերը դրական ազդեցություն են ունենում բույսերի, սնկերի, կենդանիների կենսազանգվածի ավելացման և ընդհանուր կենսաբազմազանության վրա^[9]։

Ցամաքում հայտնված ջրային կենդանիների գեշերը ևս կարևոր դեր են խաղում հողի հարստացման գործում, օրինակ, սաղմոնի շատ տեսակներ, որոնք իրենց զուգավորվումից հետո սատկում են։ Դրանց սատակները միաժամանակ զանգվածաբար կուտակվում են զուգավորման շրջանից հետո։ Գիշատիչները դրանք քարշում են առ ափ և դրանք հոշոտում են։ Ձկների մեջ եղած ֆոսֆորը և ազոտը հարստացնում են հողը. քայքայվող գեշն իր գտնվելու վայրում է դրանք փոխանցում շրջակա միջավայրին, իսկ գիշատիչները` իրենց արտաթորանքի միջոցով ավելի մեծ հեռավորությունների վրա են տեղափոխում դրանք, այդպիսով պարարտացնելով հողը և սնելով բույսերը։ Միջատներն օգտագործում են ձկների գեշերը ձվադրաման համար։ Դա դրական է ազդում ոչ միայն միջատների, այլ նաև` դրանցով սնվող թռչունների տեսակային բազմազանության վրա^[10]։ Շատ ձկների գեշեր մնում են ջրի մեջ։ Դրանք դառնում շատ միջատների թրթուրների սնունդ։ Ձկան մատղաշը սնվում է այդ թրթուրներով և գեշերի մնացորդներով^[11]։ Այդպիսով` ձկան մատղաշն ավելի շատ սնունդ է ստանում և ավելի հարուստ գենետիկ բազմազանություն է ունենում^[12]։

Գեշը կարևոր նշանակություն ունի այնպիսի գիշակեր կենդանիների սննդակարգում, ինչպիսիք են` ագռավներ, անգեղները, բազեները, արծիվները<sup>[13]</sup>, բորենիները<sup>[14]</sup>, վիրջինյան պարկամկները<sup>[15]</sup>, թասմանյան հրեշները<sup>[16]</sup>, կոյոտները<sup>[17]</sup>, շնագայլերը ևն։ Շատ անողնաշարավորներ, օրինակ, գիշաբզեզները<sup>[18]</sup>, գիշա- և մսաճանճերի թրթուրները, ուտում են գեշը, դրանով մեծապես նպաստելով կենդանական մնացորդներում եղած ազոտի և ածխածնի վերաշրջանառմանը<sup>[19]</sup>։ Որոշ բույսեր և սնկեր արտազատում են գիշահոտ, որպեսզի հրապուրեն միջատների` փոշոտման նպատակով^[20][21][22]։

Բացի բնական պատճառներից, կենդանիները կարող են սատկել նաև գիշատիչների կամ տնային կենդանիների հարձակումներից, ինչպես նաև` մարդկային ազդեցության պատճառով։ Վայրի կենդանիների գլխաքանակի կորուստներ կարող են լինել ապօրինի որսի, ճանապարհային պատահարների, թռչունների դեպքում նաև` օդային տրանսպորտի և հողմակայանների հետ բախումից։ Ավտովթարներում սպանման առավել ենթարկվող կենդանատեսակներից են շները, կատուները, առնետները, սկյուռները, եղջերուները, պարկամկները^[23], ջրարջերը^[24], կուղբերը^[25], ջրասամույրները^[26], գայլերը^[27], աղվեսները, նապաստակները^[28], ագեվազները^[29], վոմբաթները^[30] և այլն։ Ավտովթարներից սպանվում են նաև թռչուններ և սողուններ ու երկկենցաղներ, սակայն դրանց մնացորդներն այդքան նշմարելի չեն, ինչքան որ կաթնասուններինը^[31]։ Ավտովթարներում սպանված կենդանիները հիմնականում դառնում են գիշակեր կենդանիների սնունդ, թեև ճանապարհի վրա դուրս գալով այդ կենդանիները ևս կարող են սպանվել մեքենաների հարվածներից^[32]։

Շատ երկրներում արգելված է վթարներից սատկած կենդանիներին որպես որսավար վերցնելը և դրանք պետք է վերացվեն ըստտեղական օրենսդրության։ Սակայն թե՛ օրինական, թե՛ առողջապահական (սատակի միսը կարող է թունավորման պատճառ դառնալ) արգելքները չեն կասեցնում նման սատակների մարդկային սնունդ դառնալը^[33]։

Անզգույշ որսի դեպքում, երբ սպանվում է որսորդական թույլտվությամբ չնախատեսված կենդանի, կամ` կենդանի, որը սուր վարակի կրող է (խոզերի ժանտախտ, կատաղություն ևն), պատկան մարմինները պետք է տեղեկացվեն այդ մասին, իսկ սատակը մնա իր տեղում^[34]։

Ընտանի կենդանիների սատակների պահման համար տարբեր երկրներում գործում են տարբեր օրենսդրութուններ։ Ընտանի կենդանիների սատակները կարող են թաղվել հատուկ գերեզմանոցներում, դիակիզվել, կամ թաղվել տիրոջ սեփական հողամասում։ Եթե կենդանին սատկել է այնպիսի հիվանդությունից, որը նախատեսում է սատակի հատուկ ոչնչացում, ապա այդ կենդանու տերը պետք է կենդանու մահվան մասին նախ հայտնի համապատասխան հիմնարկություն^[35]։

Հնում շատ սնահավատություններ կային ընտանի կենդանիների գեշերի հետ կապված։ Որոշ մշակույթներում կարծում էին, թե կենդանիների գեշերից առաջանում են այլ կենդանիներ։ Բնապաշտական ժամանակներում պտղազուրկ ծառերի պսակին դնում էին որևէ կենդանու գեշ, հույս ունենալով, որ ծառը կամաչի գիշի հետ համեմատությունից և կսկսի պտղաբերել^[36]։

Ավստրիայի որոշ շրջաններում թույլատրվում էր պայթեցնել այն տնային անասունների սատակները, որոնք սատկելուց հետո բքնում էին։ Սակայն այդ ավանդույթն արգելվել է քսանմեկերորդ դարասկզբին^[37]։

Աբրահամյան կրոններում մարդկանց արգելված է ուտել մեռելոտի և գազանաբեկ միս^{[38][39][40][41][42][43][44][45][46][47]}։ Հնդկաստանում մինչև քսաներորդ դարի կեսեր լայն տարածում ուներ մարդկանց կողմից մեռելոտի ուտելը^[48]։

Մարդկանց կողմից գիշի մսի օգտագործումը որպես սնունդ, նույնիսկ ջերմային մշակումից հետո կարող է դառնալ փորլուծության և սննդային թունավորման պատճառ^[49]։

• Սատակ
• Մեռելոտի
• Գազանաբեկ