Արիներ

Գիտական գրականության մեջ արիացիներ եզրույթին համապատասխանում է հնդիրանցիներ, հնդիրանական ժողովուրդներ հասկացությունը։ Հնդիրանցիները Ք. ա. 2-րդից 1-ին հազարամյակների սահմագծին հնդեվրոպական լեզվաընտանիքից անջատված և դեպի հարավ ու արևելք տեղաշարժված այն ցեղերի են, որոնք Ք. ա. II-I հազ. սկզբին բնակություն են հաստատում Իրանական բարձրավանդակում ու Հյուսիսային Հնդկաստանի հարթավայրերում և որոշ ժամանակ անց լիովին փոխում տարածաշրջանի էթնոլեզվական և կրոնամշակութային պատկերը^[9]։

Նախաձև a/āri̯a- բառի ծագման վերաբերյալ դեռևս 19-րդ դարից առաջարկվել են տարբեր ստուգաբանություններ, սակայն դրանցից ոչ մեկը վերջնականապես ընդունված չէ։ Ենթադրաբար այն հանգում է հնդեվր. *ar-i̯-o- ձևին, որն արտահայտված է նաև հին իռլ. aire «ազնվազարմ», «ազատ» և հին սկանդ. arjōstēR՝ «ազնավազարմներ» բառերում։

Էմիլ Բենվենիստը *ar-i̯-o- բառը թարգմանում է որպես «հյուրասիրություն ցուցաբերող» հանդեպ *ari-ների (հին հնդկ. ari «ընկեր», նաև «թշնամի», «օտար»)։

Հին հնդկերեն ari ընկեր», նաև «թշնամի», «օտար» բառը ենթադրում է, որ զուգահեռ է խեթերեն ara՝ «ընկեր» և հայերեն ari՝ «քաջ» ձևերին։ Օսվալդ Սեմերենյին այս բառի համար ենթադրում է մերձավորարևելյան աղբյուր՝ հմմտ. ուգար. 'arj` «բարեկամ», «ընկեր»։

Վլադիսլավ Իլյիչ-Սվիտիչը, հենվելով այն բանի վրա, որ բառն ինքնին հնդեվրոպական կառուցվածք ու տեսք չունի (բառասկզբյան a-, սպասված կոկորդային *He-ի փոխարեն, իրար կողքի երկու ձայնորդների առկայություն), նախահնդեվրոպական *ar-i̯-o- ձևը բխեցնում է անմիջականորեն սեմական լեզուներից (հմմտ. հին եբր. ḥōrim «ազնվականներ», «ազատներ», ḥ-r-r՝ «ազատ արձակել» արմատից)։

«Արիա» տերմինի հնագույն վկայությունները պահպանվել են հնդիրանական ժողովուրդներից ամենահին գրավոր ավանդույթ ունեցող հնդարիացիների մոտ^[10]։

Ռիգվեդայում ārya բառը հանդիպում է 34 հիմներում, 36 անգամ։ Այն օգտագործվում է որպես վեդայական կրոնը դավանող բոլոր արիական ցեղերի ընդհանուր էթնոնիմ և հակադրվում է ոչ արիացիներ՝ anārya, dasyu-, dasa- տեղաբնիկ թշնամիներին։

Եթե Ռիգվեդայում արիական աշխարհի արևմտյան սահմանները պարզ չեն և հնարավոր է, որ այդտեղ թվարկված որոշ ցեղեր ավելի մոտ էին իրանական ժողովուրդներին, ապա սմրիտիի (հինդուիզմի սուրբ գրքերը) կազմման շրջանում արևմտայն ժողովուրդները՝ իրանցիներն արդեն որպես հայրենակիցներ չեն դիտարկվում և նրանց արիա տերմինը չի վերագրվում։ Վերջինս շարունակվում է կիրառվել հնդկական էպիկական պատումներում՝ Ռամայանայում և Մահաբհարատայում «ազնվական», «արժանի» իմաստով և տրվում է տարբեր հերոսների՝ կախված նրանց վարք ու վարվելաձևից։

Բուդդայական գրականության մեջ արիա բառը հանդիպում է «ազնվական», «սուրբ» իմաստներով և ավելի հաճախ, քան հինդուիստական գրականության մեջ։

Ավեստայում airya- անունը լայնորեն կիրառվում է որպես Ավեստան ստեղծած ժողովրդի ինքնանվանում։ Հանդիպում է մի շարք արտահայտություններում, ինչպիսիք են՝ airyō.šayanəm - «արիացիների բնակության վայր», airyō.xšuθa- լեռան անվանում արևելյան Իրանում «արիացիների գոհունակություն», airyanəm x˘arənō - «արիացիների փառք, հարստություն», ինչպես նաև լեգենդար airyanəm vaējō (զրադաշտական պահլավերենով՝ ērān-vēž, սողդ.՝ 'ry'n wyžn (*aryān vēžan), թուրֆ. պարթ. (///n wyžn^[11],) - «արիացիների տարածք, արիական աշխարհ»՝ ըստ իրանական ավանդույթի Ահուրամազդայի կողմից ստեղծված առաջին վայրը։

Հին պարսկերեն արձանագրություններում ariya- էթնոնիմն օգտագործվում է 3 ենթատեքստով.

• Արիական լեզու՝ Դարեհ I-ի Բեհիսթունյան արձանագրության լեզուն,
• ariya, ariya-čiça («արիական տոհմից, սերմից»)՝ Դարեհի ծագումը նշելիս (Նախշ-է Ռոստամում),
• Ահուրամազդան որպես արիացիների աստված Բեհիսթունյան արձանագրության էլամերեն տարբերակում։

Հին հույներին ևս հայտնի էր իրանական ցեղերի ընդհանուր անվանումը. հին հունական աղբյուրներում հանդիպում է ἄριοι ձևը՝ որպես մարերի անվանում (Հերոդոտոս)^[12], Αρειανοί՝ ժողովուրդ, որին պատկանում էր Զրադաշտը^[13], ἡ 'Αρειανή՝ Արիանա^[14] (Ստրաբոն), որն ընդգրկում է Մարաստանի և Պարսկաստանի մի մասը, ինչպես նաև բակտրիացիներին^[15][16] ու սողդերին հյուսիսում, քանի որ նրանք խոսում էին գրեթե նույն լեզվով՝ չնչին տարբերություններով^[17]։

Սասանյաններն այս տերմինին հաղորդում են քաղաքական նշանակություն՝ ներմուծելով «Իրանական կայսրություն» հասկացությունը՝ պարթ. aryānšahr (ʾryʾnḥštr), միջ. պրսկ. ērānšahr (ʾylʾnštr) < հին պրսկ. *aryānām xšaθra՝ «Արիացիների թագավորություն»։ Արքաներն իրենց անվանում են šāhān-šāh Ērān ud Anērān (MLKʾn MLKʾ ʾyrʾn W ʾnyrʾn) (հին հունարեն՝ βασιλεύς βασιλέων ἀριανων)` «Իրանի և ոչ Իրանի արքաներ»^[18]։

Հայ պատմագիրները «արիք» են համարել բացառապես պարսիկներին։ Հին հայկական աղբյուրներում գործածվում է «Արիք և Անարիք» տերմինը, որոնք համապատասխանում են պահլավերեն «Երան և Աներան» արտահայտությանը (Եղիշեն օգտագործում է «Երան և Աներան» ձևը)։ Հ․ Հյուբշման կարծիքով՝ «Արիք և Անարիք» տերմինը հայերեն է փոխառվել դեռևս պարթևական ժամանակաշրջանում^[19]։