Ամֆետամին

Առաջին անգամ ամֆետամինը սինթեզվել է 1887 թվականին Գերմանիայում ռումինացի քիմիկոս Լազար Էդելեանոյի կողմից ռացեմիկ խառնուրդի տեսքով, որը նա անվանեց ֆենիլիսոպրոպիլամին^[16][17]։ Այն ուշադրության արժանացավ 1920-ական թվականներին, երբ սկսեց փոխարինել էֆեդրինը ասթմայի բուժման ժամանակ։ Ամֆետամինի խթանիչ ազդեցությունն անհայտ էր մինչև 1927 թվականը, երբ այն վերասինթեզվեց Գորդոն Ալլեսի կողմից, որն էլ զեկուցեց դրա՝ սիմպատիկ նյարդային համակարգի վրա խթանիչ ազդեցություն ունենալու հատկության մասին^[18]։ 1932 թվականին Smith, Kline & French ընկերությունը (ներկայումս GlaxoSmithKline-ի ստորաբաժանում) սկսեց ամֆետամինի վաճառքը «Բենզեդրին» (անգլ.՝ Benzedrine) ապրանքային նշանի ներքո՝ որպես դեկոնգեստանտ գործածելու նպատակով^[19]։ 1937 թվականին վաճառքի հանվեցին ամֆետամինի աղերը դեղահաբերի տեսքով, որոնք գովազդվում էին որպես նարկոլեպսիայի, Պարկինսոնի հիվանդության, դեպրեսիայի բուժման, ինչպես նաև նիհարեցման միջոց։ Ռեկրեացիոն (ժամանցի) նպատակով ամֆետամինի գործածումը տարածում ստացավ 1936 թվականից^[20]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին ամֆետամինը և մեթամֆետամինը լայնորեն կիրառվում էին ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի, Գերմանիայի և Ճապոնիայի զինված ուժերի կողմից՝ որպես խթանիչ և ակտիվությունը բարձրացնող միջոցներ^[21][22]։ Երբ հայտնի դարձան ամֆետամինի կախվածություն առաջացնելու հատկությունները, կառավարությունները սկսեցին խստորեն վերահսկել դրա վաճառքը։ 1970-ական թվականների սկզբին ԱՄՆ-ում Վերահսկվող նյութերի ակտի ներքո ամֆետամինը դարձավ հսկման երկրորդ ցանկի նյութ^[23]։ Չնայած պետական խիստ հսկողությանը՝ ամֆետամինը օրինական կամ անօրինական ճանապարհով գործածվել է բազմաթիվ մարդկանց կողմից՝ գրողներ^[24], երաժիշտներ^[25], մաթեմատիկոսներ^[26] և մարզիկներ^[9]։

Ամֆետամինի անօրինական գործածման վնասներն ակնհայտ դարձան 1960-ական թվականների սկզբին։ «Ամֆետամինային պսիխոզների» դեպքեր գրանցվել են դեռևս 1930-ական թվականներից, իսկ արդեն 1958 թվականին ապացուցվեց նմանատիպ ախտանիշների կապը դեղամիջոցի գործածման հետ։ Հայտնի դարձավ, որ ամֆետամինն ընդունակ է առաջացնել շատ ուժեղ կախվածություն։ 1971 թվականին ընդունվեց ՄԱԿ-ի «Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիան^[27], որում վերահսկողության առարկա դարձավ նաև ամֆետամինը։

Ամֆետամինը մինչ օրս անօրինականորեն սինթեզվում է գաղտնի լաբորատորիաներում և վաճառվում սև շուկաներում, հիմնականում՝ եվրոպական երկրներում^[28]։ ԵՄ անդամ երկրներում 2013 թվականի տվյալներով շուրջ 1,2 միլիոն երիտասարդներ անօրինական ճանապարհով գործածում են ամֆետամին կամ մեթամֆետամին^[29]։ Եվրոպայից դուրս ամֆետամինի անօրինական շուկան շատ ավելի փոքր է, քան մեթամֆետամինի շուկան^[28]։

ՄԱԿ-ի 1971 թվականի «Հոգեմետ նյութերի մասին» կոնվենցիայի ընդունման արդյունքում ամֆետամինը դարձավ հսկման երկրորդ ցանկի նյութ։ Այն խստորեն վերահսկվում է բազմաթիվ երկրներում^[30][31]։ Որոշ երկրներ, ինչպիսիք են Հարավային Կորեան և Ճապոնիան, արգելել են անգամ փոխարինող ամֆետամինի գործածումը բժշկական նպատակներով^[32][33]։ Այլ երկրներում, ինչպիսիք են Կանադան, ԱՄՆ-ը, Թայլանդը և Մեծ Բրիտանիան, ամֆետամինը սահմանափակ գործածման ցուցակում է և թույլատրվում է բժշկական կիրառման համար^[34]։ Հայաստանում ամֆետամինը ներառված է «Թմրամիջոցների, հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութերի և դրանց պրեկուրսորների կազմի (ցանկի)» ցուցակ N2-ում՝ «Թմրամիջոցներ և հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութեր, որոնց շրջանառությունը Հայաստանի Հանրապետությունում սահմանափակ է», իսկ բրոլամֆետամինը, դեքսամֆետամինը և լևամֆետամինը՝ ցուցակ N1-ում՝ «Թմրամիջոցներ և հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութեր, որոնց շրջանառությունը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում արգելվում է»։

Ներկայումս սահմանված կարգով կիրառվող ամֆետամինի միակ ձևը, որը պարունակում է երկու էնանթիոմերները միաժամանակ Ադդերալն է^[35]։ Այն առկա է նաև առանձին՝ դեքստրոամֆետամինի և լիսդեքսամֆետամինի տեսքով^[36]։ Լիսդեքսամֆետամինը կառուցվածքով տարբերվում է ամֆետամինից և ակտիվ չէ մինչև դեքստրոամֆետամինի նյութափոխվելը։ Ռացեմիկ ամֆետամինի ազատ հիմքային ձևը նախկինում հասանելի էր Բենզեդրինի (անգլ.՝ Benzedrine), Պսիխեդրինի (անգլ.՝ Psychedrine) և Սիմպատեդրինի (անգլ.՝ Sympatedrine) տեսքով^[37]։ Ներկայումս հասանելի ամֆետամինի բոլոր դեղաձևերը աղերի տեսքով են, քանի որ ազատ հիմքային ձևը համեմատաբար բարձր անկայունություն ունի։ Ներկայումս գործածվող որոշ բրենդները և դրանց համարժեքները ներկայացված են ստորև.

Ամֆետամինային դեղորայք 

Ամֆետամինն օգտագործվում է ուշադրության դեֆիցիտի և գերակտիվության համախտանիշի և նարկոլեպսիայի բուժման նպատակով և երբեմն դուրս է գրվում ըստ նախկին նշանակման՝ որպես դեպրեսիայի, գիրության և քթի փակման դեմ միջոց։ Ամֆետամինի երկարատև գործածումը որոշ կենդանատեսակների մոտ հանգեցնում է դոֆամինային համակարգի ոչ նորմալ զարգացման և նյարդերի վնասման^[39][40], սակայն ուշադրության դեֆիցիտի և գերակտիվության համախտանիշով տառապող անձանց մոտ այն բարելավում է ուղեղի զարգացումը և նյարդերի աճը^[41][42]։ Մագնիսառեզոնանսային տոմոգրաֆիայի միջոցով կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամֆետամինով երկարատև բուժումը նվազեցնում է ուղեղի կառուցվածքի և ֆունկցիայի խանգարումները, որոնք առկա են ուշադրության դեֆիցիտի և գերակտիվության համախտանիշ ունեցող անձանց մոտ, և բարելավում է ուղեղի որոշ հատվածների ֆունկցիան^[43]։ Երկու տարվա վերահսկվող փորձարկումները ցույց են տվել ամֆետամինի օգնությամբ վերոնշյալ համախտանիշի բուժման արդյունավետությունը և անվտանգությունը^[44]։ Համախտանիշով տառապող երեխաների ամֆետամինային բուժումը նպաստել է միջինում 4,5 միավորով մտավոր զարգացման գործակցի բարձրացմանը, ուշադրության շարունակականական ուժեղացմանը և անհանգիստ վարքագծի ու գերակտիվության նվազմանը^[45]։ Խթանիչ դեղորայք օգտագործող երեխաները հիմնականում լավ հարաբերություններ ունեն հասակակիցների և ընտանիքի անդամների հետ, առաջադիմում են դպրոցում, քիչ անհանգիստ են և իմպուլսիվ, ուշադրության ժամանակահատվածը ավելի երկար է^[46]։

Կլինիկական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամֆետամինի թերապևտիկ դեղաչափերը նպաստնում են արտադրողականության և աշխատանքային հիշողության փոքր բարելավմանը, բարձրացնում են կեղևային ցանցի արդյունավետությունը։ Ամֆետամինը բարելավում է նաև որևէ առաջադրանք կատարելու շահադրդումը (մոտիվացիան) և բարձրացնում է արթունությունը՝ խթանելով նպատակասլաց վարքագիծ^[47][48]։ Ամֆետամինի տիպի խթանիչները բարձրացնում է բարդ ու ձանձրալի առաջադրանքներ կատարելու ունակությունը և գործածվում են որոշ ուսանողների կողմից ուսման և քննական շրջանում^[49]։ Այնուամենայնիվ, թերապևտիկ դեղաչափերը գերազանցող չափով ամֆետամինի գործածումը կարող է վնասել աշխատանքային հիշողությունը և ճանաչողական ֆունկցիայի այլ դրսևորումները։ Մեծ դեղաչափերը կարող են հանգեցնել մկանների արագ քայքայման և մարմնի ջերմաստիճանի բարձրացման^[50]։

Անգույն ամֆետամինի ազատ հիմքային ձևի սրվակ

Լ-ամֆի և Դ-ամֆի կմախքային կառուցվածք

Ամֆետամինի հիդրոքլորիդ (ձախ կողմ), Ֆենիլ-2-նիտրոպրոպեն (աջ կողմ)

Ամֆետամինի ազատ հիմքային ձևը անգույն, ցնդող, յուղոտ հեղուկ է, որին բնորոշ է ձկան հոտ։ Այն դժվար է լուծվում ջրում, հեշտ՝ օրգանական լուծիչներում, եռման ջերմաստիճանը 203 °C է, հալման ջերմաստիխանը՝ 11.3 °C^[51]:

Ամֆետամինը հիմնականում հանդիպում է աղերի տեսքով, որոնք հեշտությամբ լուծվում են ջրում։ Ամենատարածված աղը ամֆետամինի սուլֆատն է, որն իրենից ներկայացնում է 280-281 °C հալման ջերմաստիճանով սպիտակ փոշի։

Ամֆետամինի ածանցյալները, որոնց հաճախ անվանում են «ամֆետամիններ» կամ «փոխարինող ամֆետամիններ», քիմիկատների լայն շրջանակ է, որոնք որպես «հիմք» պարունակում են ամֆետամին^[52][53]։ Դասը ընդգրկում է այնպիսի խթանիչներ, ինչպիսիք են մեթամֆետամինը, MDMA-ը (էքստազի), էֆեդրինը։ Քիմիկատները այս դասը հաճախ անվանում են «ամֆետամինային ընտանիք» (անգլ.՝ "amphetamine family")^[54]:

Լեյկարտի ռեակցիա

Անօրինական ամֆետամինի սինթեզման ամենատարածված եղանակներից մեկը Լեյկարտի ռեակցիան է, որը իրենից ներկայացնում է ֆենիլացետոնի (ֆենիլ-2-պրոպան, P2P) կոնդենսացիան ֆորմամիդի կամ ամոնիումի ֆորմիատի հետ՝ մեղվաթթվի առկայության պայմաններում, ինչին հաջորդում է N-ֆորմիլամֆետամինի թթվային հիդրոլիզը^[55]։

Ֆենիլացետոնի վերականգնողական ամինացումը

Ամֆետամին կարելի է ստանալ նաև մետաղական կատալիզատորի ներկայությամբ ֆենիլացետոնի վերականգնողական ամինացման միջոցով։ Ռեակցիան տեղի է ունենում միջանկյալ իմինի ձևավորման զուգորդմամբ։ Ռեակցիայի օրինակներ են հանդիսանում.

• Ֆենիլացետոնի տարասեռ կատալիտիկ վերականգնում ամոնիակի հետ։ Որպես կատալիզատոր կարող է հանդես գալ ածխի վրա պալադիումը, պլատինի օքսիդը կամ Ռենեի նիկելը։
• Ալյումինի, ցինկի կամ մագնեզիումի խառնուրդի վերականգնում։

Բենզալդեգիդից ֆենիլ-2-նիտրոպրոպենի միջոցով

Ամֆետամինի սինթեզի ևս մեկ եղանակ է հանդիսանում բենզալդեգիդի կոնդենսացիան նիտրոէթանի հետ՝ կալցիումի հիդրօքսիդի առկայության պայմաններում ֆենիլ-2-նիտրոպրոպենի ստացմամբ, որն այնուհետև վերականգնվում է ջրածնի կամ լիթիումի ալյումինահիդրիդի միջոցով^[56]։

Հեռացող խմբի փոխարինում

Ամֆետամին կարելի է ստանալ աղաթթվի հետ ալիլբենզոլի ռեակցիայի միջոցով, ինչի արդյունքում ստացվում է 2-քլոր-1-ֆենիլպրոպան, որն այնուհետև ենթարկվում է մեթանոլում ամոնիակի լուծույթի ազդեցությանը^[57]։

Ստերեոսելեկտիվ սինթեզ

Անհրաժեշտության դեպքում դեքստրոամֆետամինը և լևամֆետամինը կարող են առանձնացվել կալիումի բիատրատի միջոցով։ Բացի այդ, հրապարակվել է դեքստրոամֆետամինի սինթեզի ստերեոսելեկտիվ մեթոդ, որն իրենից ներկայացնում է ֆենիլացետոնի վերականգնողական ամինացում S-α-մեթիլբենզիլամինի միջոցով։ Այդ կերպ ստացված իմինը վերականգնվում է Ռենեի նիկելի օգնությամբ վերաբյուրեղանում է հիդրոքլորիդի տեսքով։ Դրանից հետո N-բենզիլային խումբը ենթարկվում է հիդրոգենոլիզի՝ ածխի վրա պալադիումի առկայության պայմաններում բարձր օպտիկական մաքրության դեքստրոամֆետամինի ստացմամբ։

Ամֆետամինը հաճախ չափվում է մեզի կամ արյան մեջ սպորտային, աշխատանքային, թունավորումների ախտորոշումների, ինչպես նաև՝ դատաբժշկական փորձաքննությունների ժամանակ^[58][59]։ Իմունոֆերմենտային ախտորոշումը հանդիսանում է ամֆետամինի հայտնաբերման ամենատարածված թեստը։ Ամֆետամինի համար հատուկ քրոմատոգրաֆիկ մեթոդներն ուղղված են կեղծ դրական արդյունքների կանխմանը^[60]։ Որոշ դեղամիջոցներ նյութափոխանակության արդյունքում ամֆետամին են արտադրում. օրինակ՝ բենզֆետամինը, քլոբենզորեքսը, ֆամպրոֆազոնը, ֆենպրոպորեքսը, լիսդեքսամֆետամինը, մեթամֆետամինը, պրենիլամինը, սելեգիլինը և այլն^[61][62]։ Այս միացությունները կարող են հանգեցնել ամֆետամինային թեստերի դրական արդյունքների։ Հիմնականում ամֆետամինը հնարավոր է հայտնաբերել միայն ստանդարտ թմրամիջոցային 24-ժամյա թեստի միջոցով, իսկ բարձր դեղաչափերի դեպքում այն կարող է հայտնաբերվել 2-4 օրում^[63]։

Ամֆետամինի ազդեցությունը հիմնված է կատեխոլամինների՝ հատկապես դոֆամինի և նորադրենալինի՝ ենթասինապսային վերջավորություններից արտազատման ավելացման վրա։ Դոֆամիներգիկ սինապսի նորմալ աշխատանքի դեպքում դոֆամինի արտազատումը դեպի սինապտիկ ճեղք տեղի է ունենում դոֆամին պարունակող բշտիկների էկզոցիտոզի միջոցով։ Դրանից հետո տեղի է ունենում դոֆամինի վերագրավումը դեպի բջիջ. դոֆամինային փոխադրիչը՝ DAT, դոֆամինը սինապտիկ ճեղքից տեղափոխում է ցիտոպլազմա, իսկ VMAT փոխադրիչը (մոնոամինների բշտիկային փոխադրիչ)՝ ցիտոպլազմայից բշտիկ։ Մտնելով ամֆետամինի բջջի մեջ՝ փոխադրիչները սկսում են աշխատել հակառակ ուղղությամբ՝ տեղափոխելով դոֆամինը բշտիկից դեպի ցիտոպլազմա, իսկ այնուհետև՝ սինապտիկ ճեղք։ Արդյունքում դոֆամինի առկայությունը սինապտիկ ճեղքում ավելանում է, չնայած՝ նյարդամիջնորդանյութի արտազատման սովորական (բշտիկային) մեխանիզմը թուլանում է^[64][65]։

Ամֆետամինի ազդեցության ներքո նորադրենալինի արտազատումը ևս տեղի է ունենում վերոնշյալ ձևով։ Ամֆետամինն ազդում է նաև սերոտոնինի արտազատման վրա, սակայն ավելի թույլ, քան MDMA-ը (էքստազի)^[64]։

Կախվածությունը լուրջ ռիսկ է ամֆետամինի ռեկրեացիոն (ժամանցի նպատակով) գործածման դեպքում, իսկ թերապևտիկ բժշկական օգտագործման դեղաչափերը սովորաբար կախվածություն չեն առաջացնում^[14][15]։ Ամֆետամինի չարաշահման դեպքում կախվածությունը շատ արագ է առաջանում, և երկարաժամկետ գործածումը պահանջում է ավելի մեծ չափաբաժիններ՝ նույն էֆեկտը ստանալու համար^[66][67]։

Ամֆետամինի գործածման կտրուկ դադարեցումը առաջ է բերում հոգնածության զգացողություն, քնկոտություն կամ անքնություն, անհանգստություն, ամֆետամինի խիստ պահանջ, շարժունության ավելացում կամ պակասում, սննդի մշտական կարիք, շահադրդման բացակայություն, պայծառ երազներ, դեպրեսիվ տրամադրություն՝ ընդհուպ մինչև ինքնասպանության աստիճան^[68]։ Սրանք բոլորը կարող են համարվել զրկանքի համախտանիշի ախտանշաններ։ Այդ ախտանշանները կապված են կախվածության աստիճանի հետ։ Ամֆետամինի թերապևտիկ օգտագործման դեպքում սովորաբար զրկանքի համախտանիշի ախտանշաններ չեն դիտվում^[69]։

Կրծողների և պրիմատների մոտ ամֆետամինի բավականաչափ բարձր դեղաչափերն առաջացնում են դոֆամիներգիկ նեյրոտոքսիկ ազդեցություն կամ վնասում են դոֆամինային նեյրոնները, ինչը բնութագրվում է տեղափոխման և ընկալման նվազած ֆունկցիաներով^[70]։ Ապացույց չկա, որ մարդկանց մոտ ամֆետամինն ունի ուղղակի նեյրոտոքսիկ ազդեցություն^[71][72]։ Այնուամենայնիվ, ամֆետամինի մեծ դեղաչափերը կարող են հանգեցնել անուղղակի նեյրոտոքսիկ ազդեցության՝ թթվածնի ռեակտիվ ձևերի և դոֆամինի ինքնաթթվեցման հետևանքով օքսիդատիվ սթրեսի ավելացման արդյունքում^[73][74]։

Ամֆետամինային ծանր գերդոզավորումը կարող է հանգեցնել խթանիչային փսիխոզի, ինչը կարող է ներառել բազմաթիվ ախտանշաններ, ինչպիսիք են պարանոյան և պատրանքները։ Փաստեր կան, որ ամֆետամինային, դեքստրոամֆետամինային և մեթամֆետամինային փսիխոզով տառապող անձանց 5-15%-ը ամբողջությամբ չի ապաքինվում^[75]։ Թերապևտիկ օգտագործման դեպքում փսիխոզ շատ հազվադեպ է դիտվում^[76]։

Ամֆետամինային գերդոզավորումը վտանգավոր է սիրտանոթային համակարգի համար, Ամֆետամինի գործածման արդյունքում ի առաջացող տախիկարդիան, գերճնշումը և անոթների սեղմումը (սպազմ) կարող են հանգեցնել իշեմիկ կաթվածի, ենթաոստայնային արյունազեղման, սրտամկանի ինֆարկտի, աորտայի պատռման։ Գերդոզավորման այլ վտանգավոր հետևանքներ կարող են լինել՝ մետաբոլիկ ացիդոզը, ռաբդոմիոլիսը (կմախքի մկանների սուր նեկրոզ), երիկամային սուր անբավարարությունը։

Ամֆետամինային գերդոզավորման ժամանակ կիրառվող հիմնական միջոցը բենզոդիազեպիններն են։ Կարող են կիրառվել նաև բարբիտուրատներ, պրոպոֆոլ ցնցումների դեմ, ադրենոբլոկատորներ և անոթալայնացնող միջոցներ՝ զարկերակային ճնշման իջեցման համար։ Մարմնի ջերմաստիճանի իջեցման համար կարելի է կիրառել արտաքին սառեցում^[77]։

Ամֆետամինի կողմնակի ազդեցությունները բազմաթիվ են և դրանց հավանականությունն ու ուժգնությունը որոշող հիմնական գործոնը գործածվող ամֆետամինի քանակն է։ Ամֆետամինային արտադրանքը, ինչպիսին են Ադդերալը, Դեքսեդրինը և դրանց համարժեքները, ներկայումս ԱՄՆ-ում հաստատված են որպես երկարաժամկետ թերապևտիկ օգտագործման միջոց։ Ամֆետամինի ռեկրեացիոն (ժամանցիի նպատակով) գործածումը սովորաբար պահանջում է շատ ավելի բարձր դեղաչափեր, ինչն էլ կողմնակի ազդեցությունների շատ ավելի մեծ ռիսկ է պարունակում^[78]։

Նորմալ թերապևտիկ դեղաչափերի դեպքում ամֆետամինի կողմնակի ազդեցությունները տարբերվում են ըստ տարիքի և անձի։ Սիրտանոթային համակարգի հետ կապված կողմնակի ազդեցությունները կարող են ներառել գերճնշում, Ռեյնոյի հիվանդություն (դեպի վերջույթներ արյան ցածր հոսք) և տախիկարդիա^[79]։ Սեռական համակարգի հետ կապված կողմնակի ազդեցությունները տղամարդկանց մոտ կարող են ներառել էրեկցիայի խանգարումներ, հաճախակի կամ երկարաձգված էրեկցիաներ։ Որովայնի հետ կապված կողմնակի ազդեցությունները կարող են ներառել ստամոքսի ցավ, ախորժակի կորուստ, սրտխառնոց, քաշի կորուստ։ Այլ հնարավոր կողմնակի ազդեցությունները ներառում են բերանում չորություն, ատամների կրճտում, բշտիկներ, առատ քրտնարտադրություն, մշուշոտ տեսողություն, ցնցումներ, ջղաձգումներ։

Ամֆետամինը խթանում է ուղեղի շնչառական կենտրոնները՝ հանգեցնելով արագ և խորը շնչառության^[78]։ Թերապևտիկ դեղաչափերի դեպքում այս ախտանշանը այնքան էլ նկատելի չէ, բայց երբ շնչառությունը վնասվում է, այն կարող է ակնհայտ դառնալ։ Ամֆետամինը վնասում է նաև միզապարկի սեղմանը, որն ապահովում է միզազատումը, և դա կարող է հանգեցնել վերջինիս դժվարեցմանը։ Ամֆետամինի ազդեցությունը ստամոքս-աղիքային տրակտի վրա անկանխատեսելի է։ Եթե աղիքների աշխատանքը բարձր է, ամֆետամինը կարող է նվազեցնել ստամոքս-աղիքային շարժունակությունը (արագությունը, որով աղիքների պարունակությունը շարժվում է մարսողական համակարգով), իսկ տրակտի հարթ մկանը թուլացած վիճակում է, ամֆետամինը կարող է բարձրացնել ստամոքս-աղիքային շարժունակությունը։ Ամֆետամինն ունի նաև աննշան ցավազրկող ազդեցություն և կարող է բարձրացնել օփիոիդների ցավազրկող հատկությունները։

Թերապևտիկ դեղաչափերի հոգեբանական ազդեցությունները կարող են ներառել բարձր արթնություն, երկյուղ, կենտրոնացում, հոգնածության ցածր զգացում, տրամադրության տատանումներ, բարձր նախաձեռնողականություն, անքնություն, ինքնավստահություն, մարդամոտություն։ Ավելի քիչ հանդիպող կողմնակի ազդեցությունները ներառում են անհանգստություն, լիբիդոյի փոփոխություն, դյուրագրգռություն, կրկնվող կամ կպչուն վարքագիծ. սրանք կախված են գործածողի անհատականությունից և հոգեկան վիճակից^[80]։ Ամֆետամիային փսիխոզները՝ պատրանքը և պարանոյան, կարող են ի հայտ գալ խնդրահարույց գործածողների մոտ։ Դրանք հազվադեպ կարող են հայտնաբերվել նաև երկարատև թերապևտիկ գործածողների մոտ^[81]։ Դեռևս առկա չէ սիստեմատիկ վկայություն, որ խթնաիչները հանգեցնում են ագրեսիվ վարքագծի կամ թշնամության^[82]։

Առկա են տվյալներ, որ ամֆետամինի թերապևտիկ օգտագործողները նախընտրում են ժամանակ անցկացնել այն վայրերում, որտեղ նախկինում օգտագործել են այն^[83][84][85]։

Քիմիական անվտանգության միջազգային ծրագրի և ԱՄՆ սննդի ու հոգեակտիվ նյութերի վարչության տվյալների համաձայն՝ ամֆետամինը հակացուցված է բժշկական պատմության մեջ թմրամիջոցներից կախվածության, սրտանոթային համակարգի հիվանդությունների, ծանր անհանգստության դեպքերի առկայությամբ անձանց^[82]։ Այն հակացուցված է նաև աթերոսկլերոզով (զարկերակների կարծրացում), գլաուկոմայով (աչքի բարձր ճնշում), հիպերթիրեոզով (վահանագեղձի հորմոնի չափից շատ արտադրություն) և գերճնշումով տառապող անձանց։ Այլ խթանիչներից ալերգիա ունեցող անձանց ևս խորհուրդ չի տրվում ամֆետամին գործածել։ Այն անձինք, ովքեր ունեն անորեքսիա, երկբևեռ խանգարում, դեպրեսիա, լյարդի կամ երիկամների խնդիրներ, պսիխոզ, մոլուցք, Ռեյնոյի հիվանդություն, վահանագեղձի խնդիրներ, ջղաձգումներ, ամֆետամին օգտագործելու շրջանում պետք է հետևողական լինեն իրենց ախտանշանների նկատմամբ։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամֆետամինի թերապևտիկ դեղաչափերը հանգեցնում են պտղի կամ նորածինների զարգացման խանգարումների, իսկ ամֆետամինային կախվածությունը պտղի համար կարող է ունենալ ճակատագրական հետևանքներ։ Ամֆետամինը անցնում է կրծքի կաթի մեջ, այդ իսկ պատճառով կերակրող մայրերը չպետք է երեխաներին կրծքի կաթ տան ամֆետամին գործածելու շրջանում^[86]։

• Flomenbaum, Goldfrank et al. Goldfrank's Toxicologic Emergencies. 8th Edition- McGraw Hill, 2006. - p. 1119, McGraw Hill Professional, 2006 - Medical - 1981 pages
• Nicolas Rasmussen America’s First Amphetamine Epidemic 1929–1971 // Am J Public Health. - 2008. - Т. 98. - № 6. - P. 974-985.