ઈન્દિરા ગાંધી રાષ્ટ્રીય માનવ સંગ્રહાલય

૧૯૭૦માં, કલકત્તામાં યોજાયેલા ભારતીય વિજ્ઞાન કોંગ્રેસના અધિવેશનના ભાગરૂપે, માનવશાસ્ત્ર અને પુરાતત્ત્વ વિભાગના પ્રમુખ સચિન રોયે તેમના અધ્યક્ષપદેથી કરેલા સંબોધનમાં દેશમાં 'માનવ જાતિના સંગ્રહાલય'ની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો હતો.^[૧] તે સમયે મધ્ય પ્રદેશ રાજ્ય સરકારે ૨૦૦ એકર જમીનની ફાળવણી કરી હતી અને તેના પરિણામે રાજ્યમાં આ સંગ્રહાલયની ઔપચારિક સ્થાપના કરવામાં આવી હતી અને ત્યારબાદ ૨૧ એપ્રિલ, ૧૯૭૯ના રોજ કેન્દ્રીય મંત્રી ડો.પ્રતાપચંદ્ર ચંદેરના હસ્તે તેનું ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવ્યું હતું. શરૂમાં આ સંગ્રહાલય બહાવલપુર હાઉસ, નવી દિલ્હી ખાતે આવેલું હતું.

સંગ્રહાલયમાં ભૌતિક સંસ્કૃતિ અને અમૂર્ત વારસાની પ્રસ્તુતિઓ પ્રદર્શિત કરવાની સાથે સાથે પ્રાકૃતિક લાક્ષણિકતાઓ, પરિદ્રશ્યો (લેન્ડસ્કેપ્સ) અને પારિસ્થિતિકીય પ્રણાલીઓ (ઇકોસિસ્ટમ્સ)ના વિવિધ સ્વરૂપોને પણ સંરક્ષિત રાખી પ્રસ્તુત કર્યા છે, જે તેમના સાંસ્કૃતિક, વૈજ્ઞાનિક, સૌંદર્યલક્ષી અથવા પારિસ્થિતિકીય મહત્વના સંદર્ભમાં નોંધપાત્ર મૂલ્ય ધરાવે છે.

સંગ્રહાલયના પૂર્વ નિદેશક (૧૯૯૪-૨૦૦૦) અને ઇન્દિરા ગાંધી રાષ્ટ્રીય કલા કેન્દ્રના સભ્ય સચિવ (૨૦૦૪-૨૦૦૯) કલ્યાણકુમાર ચક્રવર્તીના જણાવ્યા અનુસાર, "ભોપાલનું સંગ્રહાલય માત્ર ભૂતકાળને જ તેના સંરક્ષણ તરીકે ગણતું નથી, પરંતુ આ ઉપરાંત ભારતીય આદિવાસી અથવા પ્રાગૈતિહાસિક મનુષ્ય તેની એકમાત્ર ચિંતા છે, અથવા સ્વદેશી પરંપરાગત જ્ઞાન પ્રણાલીઓ તેની તપાસના એકમાત્ર ક્ષેત્ર તરીકે છે કારણ કે તેણે વૈજ્ઞાનિક સંશોધન અને તપાસના મુદ્દાઓ સાથે સામુદાયિક સુખાકારી પર અસર સાથે, વંશીય-વિજ્ઞાનના વિવિધ ક્ષેત્રો સાથે, સમકાલીન અને પરંપરાગત સ્થાપત્ય વચ્ચેના આંતરફલક સાથે, શહેરી અને દેશની યોજનાઓ સાથે, નાના જંગલના ઈમારતી લાકડાના ઉત્પાદનમાં સૂક્ષ્મજંતુ-પ્લાઝમની જાળવણી, પાણી અને ભૌતિક સંસાધનની વહેંચણીના વ્યવહારુ પ્રતિમાન અને હિમાલયની પ્રણાલીમાં સાંસ્કૃતિક પ્રતિમાન પર તેની અસરો, તેમજ પારિસ્થિતિકીય અધોગતિને પહોંચી વળવા માટેના પગલાં સાથે પોતાને ગંભીરતાથી સંબંધિત કર્યા છે.